تحلیل عرفانی از تفکیک آثار فرض و نفل در قرب الهی

سالکین اهل معرفت، بر حسب تفکیک میان قرب فرائض و نوافل، یا اهل سلوک نفلی هستند، و یا فرائضی اند و یا جامع هر دو قرب، و یا واجد مقام تمحض و تشکیک هستند. در تفاوت میان قرب فرضی و نفلی، همین بس که در قرب نفلی، خداوند تنزل وصفی نموده و سمع و بصر عبد می شود؛ ولی در قرب فرضی، عبد نعت حق متعال می شود و عبد، سمع و بصر و ید حق تعالی می گردد؛ و همین وساطت برخاسته از قرب فرض ولی الله ، سر قرار و عدم هلاکت عالم امکان است. تفکیک فرض و نفل در کلام عرفای مسلمان، تا بدانجا پیش رفته که اتیان فرائض، مظهر عبودیت، و اتیان نوافل، مظهر اجارت عبد تلقی شده است. برخی از عرفا در منشایابی برای برتری قرب فرض از قرب نفل، به واژه کلیدی و تعیین کننده اختیار و اضطرار اشاره نموده اند؛ عبد در نافله اختیار عبودیت الهی به جای عبودیت امیال خویش نموده است؛ لیکن در فریضه، عبد حق انتخاب ندارد و مضطر و ناچار از عمل به فریضه است. در این نوشتار، به روش تحلیلی-پژوهشی، و به تفصیل به آراء عرفای اسلامی در باب تفکیک این دو نحوه تقرب و آثار آنها پرداخته ایم. تازه های تحقیق
از این سخنان، می توان به این مهم دست یافت که هر چه درجه و میزان تعبد، در رابطه عبد و مولی شدیدتر و عمیق تر شود، عبودیت شدت می یابد و هر چه عبودیت، شدت یابد، از عالم دنیا به عالم آخرت ارتقاء یابد و با افزایش انکسار، به مقام و عالم اهل الله حضور یابد که مروی از نبی اکرم (ص) است «الدنیا حرام علی اهل الآخره و الآخره حرام علی اهل الدنیا و الدنیا و الآخره حرامان علی اهل الله ‏» (احسائی، 1405، ج 4، ص 119). به عبارت دیگر، همین عامل است که سیر عبد را به مقام فناء در مقام ربوبی سرعت می دهد و معنویت عبد، حقیقتی غیر از این ارتقاء منازل و مقامات ندارد. صحیح است که عارف سالک می تواند به اذن الهی، هر آن چه اراده کند را در پهنه خلقت اعمال کند، اما مرتبه مطلوب عارف و سالک، مقام و منزلی است که در آن، اراده انسان در اراده حضرت سبحان، فانی شود و اراده ای برای سالک نماند تا خداوند، حرمت آن اراده را نگهدارد. این که انسان به مقامی برسد که خداوند چشم و گوش و زبان او شود، مقام بس والایی است، اما سالک حقیقی به دنبال آن است که گوش و چشم و زبانی برایش نماند و این است سر موجود در مناجات نفیس مولی العرفاء سید الشهداء (ع) در دعای عرفه که به پیشگاه خداوند عرض می کند: «إلهی اغننی بتدبیرک عن تدبیری و باختیارک عن اختیاری» و به همین دقیقه اشاره دارد آن چه از برخی عرفا و سالکین طریقت نقل شده است که از او پرسیدند: «ما ترید؟» و پاسخ شنیدند: «ارید ان لا ارید» (نک: کاشانی، 1370، ج 1، ص 225). به همین دلیل، عرفای مسلمان، خلاف ادب در سلوک دانند که از اذن الهی در تصرف در مخلوقات استفاده کنند و شعارشان «العبودیه بذل الکلیه» است (گیلانی، 1343، ج 2، ص 257). آن چه در این نوشتار، به عنوان آثار تفکیک فرض و نفل ارائه شده است، در حقیقت تفصیل همین اجمال است؛ زیرا منشا اعتقاد عرفای مسلمان به انفصال عبد از رب متعال در قرب نوافل و تعبیر به وحدت ذاتیه در قرب فرائض، برخاسته از حیث «فرق بعد الجمع» سالک در قرب نفلی و استهلاک کلی وی در قرب فرضی است. تفکیک میان عبودیت و اجارت نیز، ناشی از انفصال و وحدتی است که در اثر اول تفکیکات میان فرض و نفل، ظهور می یابد. همچنین اثر سوم، یعنی تفکیک این دو قربات از حیث اضطرار و اختیار نیز، از محرمیت عبد در ورود به مقام فنای احدی در قرب فرضی و عدم آن در قرب نفلی سرچشمه می گیرد.