جایگاه واقعی مراقبت بیمار محور در نظام سلامت ایران

مراقبت جوهره، هسته و عنصر اصلی نظام سلامت است که منجر به تسهیل ارتقا سلامت و رفاه بیماران می شود (1). کیفیت در نظام سلامت در قالب ارائه مراقبتی ایمن، به موقع، اثربخش، کارا، عادلانه و بیمار محور تعریف شده است (2). مراقبت بیمار محور یکی از شش محور مطرح شده کیفیت نظام سلامت و یکی از اجزا حیاتی توسعه کیفیت مراقبت است که امروزه به عنوان یک مسئله جهانی مطرح می باشد (3). همچنین مراقبت بیمار محور عنصر لازم در بهبود و ارتقاء نظام درمانی و جلب اعتماد عمومی است که موجب کاهش متوسط اقامت بیمار در بیمارستان، رضایت بیمار، کاهش هزینه های بیمارستانی و در مجموع بهبود وضعیت درمانی، پیامدهای سلامت و کیفیت زندگی بیماران می شود (2، 4). علی رغم برآیندهای مثبت مراقبت بیمار محور، همواره موانعی نیز جهت ارائه این مراقبت وجود داشته است که شامل فقدان سیاست های جامع، عدم آموزش کافی در دانشگاه ها و بیمارستان ها، هماهنگ نبودن نقش افراد مختلف در ارائه مراقبت به بیمار، عدم توجه به تمام جنبه های بیمار، ارتباط نامناسب بین ارائه دهندگان خدمات بهداشتی و کمبود نیرو می باشد (4، 5).
امروزه مفهوم مراقبت بیمار محور در مرحله برنامه ریزی در سیستم آموزشی درمانی و فرایند اعتباربخشی بیمارستان ها بسیار مورد توجه قرار گرفته است و موسسات بهداشتی و گروه های آموزشی مفهوم بیمار محور را در واژگان خود به کار می برند اما شواهد کمی در رابطه با به کارگیری این مفهوم به صورت عملیاتی موجود است و عدم دستیابی به آن در سیستم های مراقبت سلامتی در سراسر دنیا موضوع نگران کننده ای است (5، 6). در نظام سلامت سیستم های مدیریت کیفیت خدمات ابزار مهمی در جهت استانداردسازی و بهبود کیفیت خدمات می باشند (5). در این راستا در نظام سلامت ایران اعتباربخشی از سال 1391 به عنوان الزام وزارت بهداشت در خصوص ارزشیابی بیمارستان ها مورد توجه قرار گرفته است (7). اعتباربخشی یک فرایند ارزیابی خارج سازمانی نظام مند جهت بهبود کیفیت و ایمنی مراقبت است که با ارائه استانداردهایی، بیمارستان را به سمت استقرار نظام جامع و سامانمند مدیریتی و ترویج فرهنگ بیمار محور، ایمن و با کیفیت هدایت می نماید (8). یکی از استانداردهای مهم اعتباربخشی، بیمار محوری است که دسترسی به مراقبت و تداوم مراقبت، رعایت حقوق بیمار و خانواده، ارزیابی بیماران، مراقبت از بیماران، مراقبت بیهوشی و جراحی، استفاده و مدیریت دارو، آموزش بیمار و خانواده را شامل می شود (9)؛ بنابراین انتظار می رود به کارگیری مناسب اعتباربخشی موجب اطمینان از رعایت اصول بیمار محوری در ارائه خدمات، تامین ایمنی بیماران و ارتقای مستمر کیفیت شود (10) اما با وجود کسب درجه 1 و 2 اعتباربخشی توسط بیمارستان ها، معضل بزرگ نظام سلامت مسئله کیفیت و نحوه ارائه ی خدمات بیمار محور است (6، 8، 9).
نتایج مطالعات متعددی بیانگر آمادگی نسبی بیمارستان ها برای اجرا استانداردهای اعتباربخشی می باشند (6، 9، 10). بااین حال، نتایج مطالعاتی دیگر نیز نشان می دهد که نظام سلامت ایران با برخی از چالش ها، از جمله موقعیت موسسه مسئول اعتباربخشی، مبنای قانونی، عدم تعریف مناسب و دقیق روش های اجرایی برای استانداردهای اعتباربخشی و عدم وجود ترکیبی خوب از موسسات شرکت کننده در روند اعتباربخشی مواجه است که به عنوان یک شکاف بزرگ مطرح می باشند (11، 12). همچنین اعتباربخشی در ایران تاکید زیادی بر اسناد و مدارک دارد به گونه ای که ممکن است بسیاری از سیاست های توسعه یافته در عمل اجرا نشود و به نظر می رسد که جنبه های سرمایه گذاری در فرایند اعتباربخشی، مراقبت های بهداشتی را از اهداف بالینی اولیه خود از جمله بیمار محور بودن منحرف نموده است. همه این موارد می تواند توجیهی به عدم ارتباط منطقی بین درجه اعتبار بیمارستان ها و کیفیت خدمات بیمار محور ارائه شده باشد؛ بنابراین این سوالات مطرح می شود که به چه میزان صدور گواهینامه اعتباربخشی، شواهدی معتبر برای کیفیت و ارائه مراقبت بیمار محور ارائه می دهد؟ آیا بیماران و خانواده ها به عنوان دریافت کنندگان مراقبت در فرایند اعتباربخشی موردتوجه قرارگرفته اند؟ جایگاه واقعی مراقبت بیمار محور در سیستم نظام سلامت ایران با درجات اعتباربخشی عالی چگونه است؟
نقش مهم و موثر اعتباربخشی در جهت ارتقاء کیفیت در جنبه های مختلف غیرقابل انکار است اما گویا مهم ترین بعد نادیده گرفته شده در ارائه خدمات باکیفیت؛ محوریت بیمار است. به عبارتی می توان گفت که نه تنها مفهوم اعتباربخشی نیازهای اصلی بیماران و همراهان را تامین نمی کند، بلکه بیشتر عاملی است که سازمان را نسبت به رقبا متمایز می سازد. در فرایند اجرایی اعتباربخشی بیمارستان ها، بیمار محوری جایگاه واضح، مشخص و یکپارچه ای ندارد. درحالی که بیمار محوری در اعتباربخشی یک مفهوم راهبردی و استراتژیک است که باید فراتر از کاهش خطاها و شکایات و ارزیابی های دوره ای جهت کسب درجه ای باشد (2، 12)؛ بنابراین در نظام سلامت کشور باید به صورت اساسی مفهوم و فرهنگ مراقبت بیمار محور شناسایی و پایه گذاری شود تا از این طریق بتوان در جهت ارائه مراقبت باکیفیت و رضایت بیماران گامی برداشت. در این راستا همگام با اجرا استانداردهای اعتباربخشی، توجه به زیرساخت های آموزشی، بالینی، پژوهشی به ویژه در زمینه رعایت ایمنی و بیمار محوری جهت کسب اطمینان از عملکرد مناسب سازمان های ارائه دهنده خدمات سلامت ضروری است. در جهت اصلاح وضعیت موجود فرایند اعتباربخشی توصیه می شود قبل از برنامه ریزی جهت ارزیابی تاثیر اعتباربخشی و صدور گواهینامه برای بیمارستان ها، تجزیه وتحلیل دقیق تر و پویاتر از شواهد موجود در مورد اینکه کدام یک از مولفه های اعتباربخشی بیشترین تاثیر را در فراهم آوردن نتایج بیمار محور و کیفیت بالا دارد؛ صورت گیرد. همچنین فرهنگ بیمار محوری باید به گونه ای در فرهنگ سازمانی نهادینه شود که این مفهوم اساسی در تمام استانداردهای بیمارستانی شامل فرایندها و پیامدهای ارائه مراقبت همه گروه های پزشکی و پیراپزشکی نمایان باشد و فقط مختص پرستاران نباشد.