ارائه طرح مجتمع اخلاصیه هرات (880 - 886 ه.ق.)

مجتمع اخلاصیه، یکی از بزرگترین مراکز آموزشی، فرهنگی و خیریه هرات دوره تیموریان است که بین سال های 880 تا 886 ه.ق. (1475 تا 1481م) در شهر هرات افغانستان توسط امیر علی شیرنوایی بنا شده است. متاسفانه مجتمع اخلاصیه طی سالیان متمادی تخریب شده و در حال حاضر چیزی جز ویرانه هایی چند برجای نمانده است. آگاهی از ساختار مجتمع اخلاصیه که در زمره بزرگترین و مشهورترین مجموعه های چند عملکردی دوره تیموریان قرار می گیرد، برای شناخت پیشینه معماری و شهرسازی در دوره تیموری ضروری بوده و مقدمه ای است برای رسیدن به طرح مجتمع های چند عملکردی در بستر شهرسازی عصر تیموریان. این نوشتار به بررسی طرح فرضی مجتمع اخلاصیه با تکیه بر روش توصیفی و تحلیلی و براساس نگرش علمی- استدلالی با رویکرد استفاده از منابع تاریخی مبتنی بر دقت در مطالب و نکات ذکر شده در متن وقف نامه و تحلیل محتوا می پردازد. از بین نسخ مختلف وقف نامه، مهم ترین مرجع و منبع مستند درباره این مجتمع، نسخه کتابخانه ملی فرانسه می باشد که بر اساس آن می توان به طرح کلی از اخلاصیه و ساختار و سازمان فضایی آن دست یافت. براساس مطالعه منابع مکتوب تاریخی، چنین نتیجه می شود که فضاهای مجتمع اخلاصیه شامل مسجد جامع، مدرسه، دارالحفاظ، دارالشفاء، خانقاه و گنبدخانه می باشد و رود انجیل از میان این مجموعه می گذرد. همچنین مجموعه فضاهای اخلاصیه، خانقاه و گنبدخانه در جنوب رود انجیل و سایر فضاها، در شمال آن رود واقع شده است. با توجه به الگوی رایج دوره تیموری و توضیحات وقفنامه می توان نتیجه گرفت که غالب فضاهای این مجتمع دارای الگوی حیاط مرکزی بوده که در برخی از فضاها از الگوی چهار ایوانی استفاده شده است.