تحولات فرهنگی، تداوم باروری پایین و سیاست جمعیتی ایران

میزان های باروری در اکثر کشورهای توسعه یافته و برخی از کشورهای در حال توسعه، از جمله ایران، به زیر سطح جایگزین (کمتر از دو فرزند به ازای هر زن) کاهش یافته است. طی دو دهه گذشته، میزان باروری کل در ایران (میانگین تعداد فرزندان به ازای هر زن)، زیر سطح جایگزین باقی مانده است، به طوری که از دو فرزند به ازای هر زن در سال 1379 (1)، به 8/1 در سال 1385 و سپس 6/1 در سال 1395 کاهش یافته است (2 و 3). تداوم میزان زیر سطح جایگزین باروری دغدغه رو به افزایش کشورهای با باروری پایین است، چرا که سالخوردگی جمعیت و کاهش نیروی کار را تسریع می بخشد، و در نتیجه پیامدهای منفی جدی ای برای توسعه اقتصادی کشور خواهد داشت. بدین جهت، سیاست های جمعیتی که موجب کاهش پیامدهای ناگوار اقتصادی اجتماعی ناشی از باروری پایین می شوند مورد توجه فزاینده ای قرار می گیرند. این سیاست ها شامل اقداماتی است که در پی معکوس کردن کاهش باروری هستند و یا به دنبال سازگاری و انطباق با روندهای پایین باروری هستند. دسته اول این اقدامات که در پی افزایش باروری هستند عبارتند از اقدامات مثبت، مانند افزایش مشوق های اقتصادی و کاهش هزینه های تولد اضافی، و اقدامات منفی شامل محدود کردن دسترسی به روش های کنترل باروری است. با این حال، افزایش باروری از طریق مداخله دولت، دشوارتر و پرهزینه تر از کاهش دادن باروری است، و حداقل اثر را روی افزایش باروری در بسیاری از کشورهای غربی داشته است. استفاده از اقدامات منفی در گذشته نیز منجر به افزایش موقتی باروری همراه با افزایش در بیماری و مرگ و میر مادران ناشی از ختم بارداری های ناخواسته از طریق سقط جنین ناایمن شده است. نمونه اخیر از اقدامات منفی، محدود کردن خدمات دولتی تنظیم خانواده در ایران است. این محدودیت بیشتر دسترسی زنان در طبقات اجتماعی اقتصادی پایین با تعداد زیاد فرزند را به روش های پیشگیری دولتی (یعنی عقیم سازی، IUD و تزریقی) محدود کرد (4)، بدون آنکه کم ترین اثری بر افزایش باروری داشته باشد، زیرا فقط 7% کاهش باروری در کشور مربوط به استفاده از روش های دولتی پیشگیری از بارداری است (5). با توجه به موفقیت حداقلی سیاست های افزایش باروری، بسیاری از کشورهای دارای باروری پایین تصمیم گرفتند تا خدمات اجتماعی مرتبط با سن، مانند نظام مراقبت بهداشتی، تامین اجتماعی، نظام بازنشستگی و آموزشی، را با روندهای پایین باروری و ساختار جمعیت سالمند تطبیق دهند. این تطابق با استفاده از اقداماتی چون افزایش سن بازنشستگی، پذیرش مهاجران و تغییر نظام های آموزشی، مالیات و سلامت انجام گرفت. وضعیت کنونی ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور آمادگی اجرای چنین اقدامات تطبیقی را هنوز ندارد.بنابراین برای دستیابی به یک سیاست جمعیتی مناسب جهت مقابله با تداوم باروری زیر سطح جایگزین در کشور، ضروری است که درک درستی از شکل گیری قصد باروری یک فرد متاهل داشت، چون قصد و نیت باروری به عنوان پیش گویی کننده کلیدی رفتار باروری شناخته می شود. در این شماره از مجله سلامت اجتماعی، عرفانی و همکاران یافته های جدیدی را درباره شناخت قصد باروری زوجین ساکن شهر تهران و دلایل عدم تمایل آنها برای فرزندآوری ارایه می کنند. یافته های این تحقیق تاثیر گرایش به ارزشهای فردگرایانه، مانند اولویت علایق و نیازهای فردی بر فرزندآوری، را نمایش می دهد؛ به طوری که این تحولات فرهنگی بیشتر در بین افراد در طبقات بالای اجتماعی و اقتصادی جامعه دیده می شوند. یعنی افرادی که علی رغم برخورداری از امکانات اقتصادی و اجتماعی لازم برای داشتن فرزند و تربیت و پروش آنها، تمایلی به داشتن فرزند ندارند.علاوه بر یافته های این تحقیق، سایر شواهد و داده ها از جامعه ایران نشان دهنده این واقعیت است که ایران وارد مرحله دوم گذار جمعیت شناختی شده است که تداوم باروری پایین را مربوط به چرخش فرهنگی از ارزش های سنتی خانواده محور به ارزش ها و هنجارهای اخلاقی فرد محور می داند. این تحول فرهنگی نخست در اروپا رخ داد، و سپس به شمال آمریکا گسترش یافت و اکنون به آسیا رسیده است (6). در واقع، هنجارهای فردی در حال ظهور، ارزش کمتری برای ازدواج و واحد خانواده قائل هستند و پذیرای اشکال متفاوتی از خانواده، از جمله تک والدی، زندگی مشترک بدون ازدواج، طلاق و خانواده بدون فرزند هستند. شواهد دیگری از مطالعات اخیر در ایران، ظهور چنین تغییرات فرهنگی از جمله رشد ارزش های مادی گرایانه و فردگرایی (7)، افزایش خانواده های تک فرزند یا بدون فرزند، تاخیر در ازدواج و تشکیل خانواده، افزایش میزان طلاق و ازدواج های در حال فروپاشی، میزان های در حال افزایش سقط جنین (8)، افزایش روابط جنسی پیش از ازدواج و زندگی مشترک بدون ازدواج و نگرش مثبت نسبت به دوستی ها و روابط جنسی پیش از ازدواج را ثبت کرده اند.بنابراین، فرد گرایی، به منزله اولویت دادن به رفاه و ابراز عقاید و خصوصیات خود، انتخاب شریک زندگی خود و شکل مورد دلخواه روابط و تعداد فرزندان، و تصمیم گیری در مورد تشکیل خانواده و فرزند آوری بر اساس علایق فردی، مبنای سطح پایین باروری است. در نتیجه، اگر دولت تصمیم به اتخاذ هرگونه اقدام و سیاستی برای افزایش باروری در کشور داشته باشد، کاملا ضروری است که چرخش فرهنگی اخیر به سمت ارزش ها و هنجارهای فردگرایانه، که تصمیم گیری افراد برای فرزندآوری را تحت تاثیر قرار می دهند، را به حساب آورد.