هویت، تفاوتها و جهان شمولی حقوق بشر

در حقوق بین الملل معاصر، حقوق بشر از حقوق بنیادین و غیرقابل انتقال تلقی می شود؛ حقوقی که زیستن نوع بشر، بر پایه آن استوار است. حقوق بشر نه به معنای حقوقی که افراد بشر دارند بلکه به معنای حقوقی است که انسان ها صرفا به دلیل انسان بودن از آن بر خوردارند. یعنی برای برخورداری از آن حقوق، شرایط گوناگون اجتماعی، سیاسی و مذهبی در نظر گرفته نمی شود، بلکه فقط انسان بودن کافی است.
به همین دلیل، حقوق بشر به لحاظ سرشتی که دارد، باید جهانی باشد و زمان و مکان نمی شناسد. از این رو جهان شمولی یکی از ویژگی های مهم حقوق بشر است که در اعلامیه جهانی حقوق بشر بدان تاکید شده است و منشا اقتدار حقوق بشر نیز از آن است.
پرسش درخور توجه در این جا، مفهوم مبانی و راز جهان شمولی بشر است. هویت ها و تفاوت های گوناگون، خواه ناشی از باورهای مذهبی باشد یا از اختلاف های فرهنگی، سیاسی، نژادی یا قومی سرچشمه گرفته باشد، لازمه جهان شمولی حقوق بشر از دیدگاه فلسفی آن است که یا به همه فرهنگ ها توجه شود یا حداقل قدر مشترک همه نظام های حقوقی اخذ شود. از دید جامعه شناختی نیز جهانی بودن آن مقتضی پذیرش حقوق بشر از سوی همه دولت ها و ملت ها است.
بر همین اساس، اعلامیه جهانی حقوق بشر با هیچ یک از ملاک های فوق جهان شمول نیست و همان طور که برخی از محققان مانند ربکا والاسRebecca. Wallace)) معتقدند: «حقوقی که به نام حقوق بشر تشریح می شود، با توجه به ویژگی های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه ای که این حقوق در آن جا تعریف می شود، شکل متفاوتی به خود می گیرد. از این رو حقوق بشر هیچ گاه در چارچوب تعریفی عام و قابل پذیرش عمومی نگنجیده است که این امر سبب بروز معضل در نظام حقوق بین الملل شده است».
به نظر می رسد بنیادی ترین اشتراک ها را باید در هویت وجودی بشر جست وجو کرد.
مقصود از بشر کیست؟ و هویت وجودی او چیست؟ آیا این همان انسانی است که پیامبران آن را برای ما توصیف کرده اند و به عنوان موجودی که استعداد رسیدن به مقام شامخ خلافت الاهی را دارد، دارای شرف و حیثیت و کرامت ذاتی است که با حکمت بالغه خداوندی به وجود آمد و رهسپار هدفی اعلا گردید یا چنان که «توماس هابز» و «ماکیاولی» او را با عنوان «انسان، گرگ انسان» معرفی کرده اند، فاقد هر گونه حقیقت ارزشی در واقعیت خود است.
در نگرش اسلامی، حقیقت وجودی انسان «از خدا» و «به سوی خدا» و «مستعد برای نیل به کمال شایسته انسانی است و اگر این هویت در شناخت بشر (موضوع حقوق بشر) و پی ریزی حقوق او مد نظر قرار گیرد، سایر تفاوت ها در پرتو این وحدت ماهوی قابل علاج است و با جهان شمولی حقوق بشر منافات ندارد. به همین دلیل حقوق بشر اسلامی به خاطر ابتناء بر فطرت مشترک و نیز قاعده الزام و احترام به فرهنگ های دیگر بر اساس همزیستی مسالمت آمیز، جهان شمول است.
اما حقوق بشر غربی به دلیل ریشه داشتن در فرهنگ الحادی و لیبرالیستی با اندیشه های «خویشتن مالکی»، «نادیده گرفتن مبدا جهان هستی»، «فرجام انکاری» و «لذت گرایی» به جای اندیشه تعالی بشر، هویت واقعی انسان را نادیده گرفته و درنتیجه هرگونه تفاوت عقیدتی، سیاسی، فرهنگی، نژادی و... جهان شمولی حقوق بشر را با چالش جدی مواجه می سازد؛ زیرا هر یک از این تفاوت ها، سبب شکل گیری هویت متفاوت از دیگری می شود.
* * *خداوند بلندمرتبه انسان را گرامی داشت و در آفرینش او به خود تبریک گفت و از بین همه موجودات، او را برای خود برگزید. در جهان بینی اسلامی، انسان خلیفه خدا و گل سرسبد آفرینش است و جهان هستی برای او و به خاطر خدمت به او آفریده شده است. خداوند حکیم برای نیل انسان به هدف آفرینش، که همانا کمال شایسته او است، به وی استعدادهایی عطا کرد و برای شکوفایی آن استعدادها، تکالیفی مقرر و حقوقی ارزانی داشت که ازجمله آن ها می توان به «حقوق بشر» اشاره کرد. همان گونه که در مقدمه «اعلامیه اسلامی حقوق بشر» آمده است: «حقوق اصلی و آزادی های عمومی در اسلام، جزئی از دین مسلمین است.»در قرن بیستم، جهان پس از سپری کردن تجربیات بسیار تلخ، بویژه جنگ های جهانی اول و دوم، که خسارت و تلفات بی شماری بر بشریت تحمیل شد، و با تاسیس «سازمان ملل متحد» در 26 ژوئن 1945 م. درصدد برآمد تا گامی به سوی تامین صلح و امنیت بین المللی بردارد. از جمله اقدامات سازمان ملل متحد، صدور «اعلامیه جهانی حقوق بشر» در سال 1948م. است. براساس بند (3) از ماده (1) منشور ملل متحد، بر همه کشورهای عضو سازمان ملل متحد لازم است در جهت تقویت احترام به حقوق بشر و آزادی های اساسی همه مردم بدون هیچ گونه تبعیضی بر اساس جنس، زبان و دین همکاری کنند. براساس مواد (55) و (56) منشور، یکی از وظایف سازمان ملل «تشویق احترام جهانی و موثر حقوق بشر و آزادی های اساسی برای همه، بدون تبعیض از حیث نژاد، جنس، زبان یا مذهب» بوده و «کلیه دولت های عضو، متعهد به همکاری با آن سازمان شده اند».
یکی از ویژگی هایی که برای حقوق بشر برشمرده می شود و در اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز بر آن تاکید شده، «جهان شمولی» آن است. «جهان شمولی»، مشخصه عمده ای است که حقوق بشر را از دیگر حقوق ها متمایز می سازد. جهان شمولی حقوق بشر به چه معنا است؟ مولفه های لازم آن کدامند؟ آیا اعلامیه جهانی حقوق بشر واقعا جهان شمول است؟ چرا؟ آیا حقوق بشر اسلامی جهان شمول است؟ چرا؟ راز جهان شمول بودن حقوق بشر اسلامی چیست؟ دلیل آن کدام است؟ آیا این عوامل قابل تعمیم به اعلامیه جهانی حقوق بشر هستند یا نه؟ این ها پرسش هایی است که باید مورد بررسی قرار گیرد. تحلیل و بررسی علمی جهان شمولی حقوق بشر مستلزم طرح برخی مباحث بنیادی تر از جمله مفهوم حقوق بشر و مبانی فلسفی و جامعه شناختی آن است.