منطقه ماوراء النهر و خراسان پیشتاز جنبش کتاب و کتابخانه در ایران و آسیای مرکزی

ماوراء النهر در منطقه آسیای مرکزی حلقه اتصال و پیوند میان کشورهای آسیای مرکزی و ایران به شمار می آید. این منطقه که در گذشته بخشی از تمدن کهن ایران بوده است و در دوره اسلامی بخش مهمی از تمدن اسلامی به شمار می آمده و امروزه جزو کشورهای مختلف شرق ایران و آسیای مرکزی است دوره ای طولانی از تاریخ مشترک میان کشورهای منطقه و ایران را رقم زده است. منطقه ماوراء النهر و در جوار آن خراسان بزرگ نه تنها از سابقه تمدن و فرهنگ پیش از اسلام برخوردار بوده بلکه در دوره اسلامی نیز جایگاه ویژه علمی و فرهنگی خود را حفظ نموده است. در دوره باستان در این منطقه کتابخانه هایی وجود داشته که آثار آن تا دوره اسلامی نیز برجای مانده است؛ و در دوره اسلامی نیز پیشتاز و پرچم دار کتاب و کتابخانه در حوزه بزرگ تمدن اسلامی به شمار می آمده است. امروزه بر عموم محققان روشن شده است که نخستین کتابخانه ها پس از اسلام در ماوراء النهر و خراسان بزرگ شکل گرفت و شهرهایی مانند سمرقند و بخارا و نیشابور و مرو به کانون های مهم علم و دانش تبدیل شدند و شعاع تاثیرگذاری آن ها کل منطقه ایران اسلامی آن روز را در نور دید. به خصوص در دوره سامانیان در ماوراء النهر دورانی درخشان در تاسیس مدارس و کتابخانه ها به شمار می آید و علاوه بر کتابخانه های وابسته به مساجد کتابخانه های قابل توجهی چه از سوی امیران سامانی و چه از سوی اشخاص دانش دوست تاسیس گردیده است. این مقاله می کوشد با استفاده از منابع تاریخی و تحقیقات معاصران جایگاه و اهمیت میراث مکتوب منطقه ماوراء النهر و خراسان را در رشد و توسعه علمی ایران در حوزه تمدن اسلامی تبیین نماید و در این رهگذر برخی از مهم ترین کتابخانه های منطقه را معرفی خواهد کرد.