عرفان، شریعت و فقه

از دیدگاه ارباب معرفت، شریعت، طریقت و حقیقت، به حقیقت واحدی باز می گردند و به اعتبارهای گوناگون، بر آن حقیقت واحد، صدق می کنند. شریعت، نامی است که بر راه های الاهی نهاده شده و شامل اصول، فروع، رخصت ها و عزیمت ها است، و طریقت، عبارت است از پایبندی به آن دسته از مسایل شریعت که با احتیاط سازگارتر، و از بهترین و برترین مسایل شمرده می شوند. اما حقیقت، عبارت است از اثبات چیزی از راه کشف، عیان، حالت و وجدان و شرع، شامل تمام موردهای پیش گفته است. شریعت و حقیقت، از یکدیگر تفکیک ناپذیر هستند و هیچ گونه ناسازگاری با یکدیگر ندارند؛ زیرا شریعت، همان حقیقت است؛ حقیقتی که شریعت نامیده می شود. پندار ناسازگاری شریعت با حقیقت و عکس آن، پنداری باطل است. ابن عربی بر آن است که انسان در هیچ حالی، از دایره حکم شرع، خارج نمی شود و شریعت برای همگان با هر حال و صفتی، حکمی دارد. از نظر اهل معرفت باید از فقه و علم احکام شرعی به اندازه نیاز زمان و به اندازه ای که در عمل به آن نیاز است، بهره گرفت و راه اعتدال را مرعی داشت. فلسفه وجودی شریعت، تامین مصلحت های دنیا و آخرت است و شناخت آخرت، جز از راه اخبار الاهی امکان ندارد و عقل فقط می تواند به امکان آخرت حکم کند. پس از انقطاع نبوت تشریعی، نبوت تعریفی یعنی ولایت، که عاری از تشریع است، باقی است. اما تشریع به گونه ای دیگر در امت محمدی و در قالب اجتهاد باقی مانده است و مجتهدان در تشریع و استنباط احکام شرعی از ادله، وارثان پیامبران هستند. این وراثت، جز در حوزه احکامی که از راه اجتهاد به دست می آید و تشریع می شود، تحقق نمی یابد. مقرراتی که عالمان امت در چارچوب شریعت، از کتاب و سنت، استنباط می کنند، گونه ای از استمرار و تجدید حیات شریعت است.