عوامل شکلدهنده شهرهای اسلامی تاریخی مسلمانان

اسلام از سوی بیشتر پژوهشگران به عنوان آیینی شهری شناخته شده که برای عبادت فرد در جمع ارزش خاصی قایل شده است. اگر چه در این دین تقوا به عنوان اصلیترین معیار ارزیابی قلمداد میشود، اما این واقعیت برای همه مبرهن است که تعلیمات اسلام بیشتر در قرارگاه های شهری تجربه شده اند. از این رو، تعجبآور نیست که اسلام تاکید ویژهای بر طرح شهرها در جهت کارایی و پاسخگویی بیشتر به نیازهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه داشته است. این مقاله، رویکردهای غالب به شهرهای اسلامی را به منظور تدقیق و همگرایی آنها به رویکردی جامع و فراگیر مورد توجه قرار داده است؛ به طوری که همه جوانب تاثیرگذار بر شکل ساختاری شهر را در برگیرد. برای دستیابی به رویکرد مذکور، مرور ادبیات و اسناد مرتبط با موضوع و بررسی محتوایی آنها مبنای انجام این مطالعه بوده است. نتایج حاکی از آن است که نحوه شکلگیری اصول طراحی شهر اسلامی تاریخی عمدتا به ارزشها و اعتقادهای فرهنگی اسلام که ریشه در ماهیت احکام اسلامی داشته است، بستگی دارد؛ به طوری که جنبه های گوناگون زندگی مسلمانان و از جمله ساخت سکونتگاه ها را نیز تحت تاثیر قرار داده است. جدای از این که مفهوم شهر اسلامی به عنوان مدلی قابل استناد برای پهنه وسیع سرزمینهای اسلامی، به دلیل عدم پاسخگوی به تنوع اجتماعی مکانی آن نقدپذیر است، این مقاله آشکار میسازد که ساختار شهر اسلامی تاریخی عمدتا وابسته به مکان است و لازم است اصول طراحی آن از طریق نظم طبیعت به عنوان بستر اولیه فرمدهی و اعتقادهای فرهنگی مذهبی و اصول اجتماعی (سازمان اجتماعی) مورد کنکاش قرار گیرد. این بدان معنی است که رویکرد اجتماعی مکانی در بررسی شهرهای اسلامی تاریخی قابل توجه است.