نشریه زبان و ادب فارسی
پیاپی 20 (پاییز 1393)

نوشیدن شراب معرفت الهی کاری بس صعب و دشوار است؛ ولی خداوند که نهایت کمال و جمال است، مستور از کل موجودات نیست. او خلق کرده تا در صورت مخلوقات شناخته شود.مولانا در دریای بی کران مثنوی از معرفت حق تعالی بسیار سخن گفته است. به اعتقاد او هر چند خداوند قابل شناخت نیست و دلایل این دور از دسترس بودن را نیز بیان می کند ولی دست رد بر سینهارباب سلوک نمی زند و راه های شناخت حق را نیز بر می شمرد او معتقد است تا حضرت حق بویی از گلشن اسرار معرفت به دماغ جان نرساند شناختی حاصل نخواهد شد. از دیدگاه مولانا، شناخت و معرفت حق برای عارف نتایجی در بر دارد از جمله: اتصال علم عارف به علم حق، بسته شدن زبان، ترس و رسیدن به شادی مطلق.

داستان ها و افسانه های کردی بازتاب زندگی پرتلاش و آرمان های انسان هایی است که در روزگاران سخت و شرایط بسیار دشوار برای زنده ماندن و ادامه زندگی مقاومت کرده اند. شیوه و قالب قصه های پریان بسیار شبیه گونه روایی موجود در رئالیسم جادویی است چرا که تخیل موجود در قصه که از مولفه های مشترک رئالیسم جادویی و قصه های پریان است، باعث گسست علی و معلولی در روایت داستان می شود و همین امر موجبات به وجود آمدن نقاط مشترکی از جمله: شکستن مرز میان واقعیت و فراواقعیت و اتحاد این دو، بروز رفتارها و رخ دادهای شگفت انگیز، شناخت واقعیت های تاریخی و اجتماعی و...میان قصه های پریان و متون رئالیسم جادویی می شود، به گونه ایی که در آن فراواقعیت و آنچه در اصطلاح رئالیسم جادویی به عنوان «جادو» از آن نام می برند در گستره بی کران واقعیت قرار می گیرد و امری قطعی و حتمی تصور می شود، بنابراین قصه های پریان به خاطر ساختار داستانی اش عرصه مناسبی برای رخ دادها و پدیده های شگفت انگیزی است که آنها را با فراواقعیت گره زده اند و از این طریق همانندی و شباهتی را میان این متون(قصه های پریان) با سبک نوین رئالیسم جادویی نمایش داده است. از این رو در این نوشتار برآن است تاشباهت ها و تفاوت های موجود میان اقسانه ها و قصه های کردی(چیروک) را با سبک رئالیسم جادویی بررسی کند.

در حوزه ترجمه نمایشنامه و تئاتر، دو رویکرد کلی مطرح است: یکی تلقی نمایشنامه بعنوان یک اثر ادبی و ترجمه آن با پیش فرض های متون ادبی و دیگری ترجمه برای اجرا. هر کدام از این رویکردها منجر به استفاده از ساختارها و زبان خاصی در ترجمه می شود. زبانی که به دو دسته اجرایی و غیر اجرایی تقسیم شده است. تحقیق حاضر به بررسی تفاوت زبان نخستین نمایشنامه های ترجمه شده در ایران و نمایشنامه های ترجمه شده در دوره معاصر می پردازد. بدین منظور طبق نمونه گیری هدفمند، سه نمایشنامه از هر دوره انتخاب و از منظر زبان محاوره و زبان معیار مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. نتایج نشان می دهد، علیرغم اینکه نخستین ترجمه ها اقتباسی از اصل اثر هستند، زبان ترجمهء آنها بین محاوره و رسمی است. با وجود انسجامی که بین جملات وجود دارد تعبیرات و اصطلاحات عامیانه نیز در ترجمه ها دیده می شود. در واقع می توان زبان این نمایشنامه ها را شبه محاوره دانست. بررسی نمایشنامه های معاصر نیز نشان می دهد، رویکرد مترجمان معاصر به ترجمه نمایشنامه، رویکرد شکسته نویسی و استفاده از زبان محاوره است.

زبان عربی با ظهور اسلام ونزول قرآن کریم از صورت یک زبان قومی و محلی خارج وبه زبان فرهنگ وتمدن اسلامی تبدیل شد واز اواخر قرن اول هجری مرزهای جزیره العرب را در نوردید وتا سواحل مدیترانه، آسیای صغیر، ایران وماوراء النهر گسترش پیدا کرد وبه زبان علمی وادبی ملل مسلمان اعم از عرب وغیر عرب تبدیل گردید.زبان عربی، چه به لحاظ دینی که زبان قرآن و اسلام است و چه به لحاظ علمی که نقش مهمی در حفظ میراث عقلانی چندین قرنه ی بشریت داشته است، همواره در میان همه ی ملل از مقام والایی برخوردار بوده است کردها هم که به عنوان بخشی از جامعه ی اسلامی با آگاهی وآغوش باز اسلام را پذیرفتند، چنان شیفته ی قرآن کریم ورسالت جاویدان پیامبر گرامی اسلام (ص) شدندکه ضمن محافظت بر زبان مادری خود، زبان عربی را هم به عنوان زبان علمی وادبی خود بر گزیدند و نه تنها علما و دانشمندان کرد بیشترآثار خود را در زمینه های مختلف دینی، علمی، فلسفی، ادبی و... به زبان عربی نوشتند و خدمت به آن را موهبتی الهی و در راستای مصالح ملت خود دیدند، بلکه عامه ی مردم نیز آشنایی با این زبان و لو در حد برخی ادعیه و اصطلاحات مربوط به مراسمات دینی را مایه ی تشخص و مباهات می دانستند.علمای کرد در حوزه ی زبان عربی خدمات ارزنده ای را انجام داده و آثار ارزشمندی را در زمینه های صرف، نحو، بلاغت و..از خود بر جای گذاشته اند.در این پژوهش تلاش می شود با استفاده از روش توصیفی و شیوه ی تحلیل محتوا آثار برجسته ترین علما و ادبای کرد در حوزه ی زبان عربی از جمله صرف، نحو، علوم بلاغی و... مورد بررسی قرار گیرد، تا جایگاه این زبان در میان کردها روشن شود.

در بسیاری از قصه های عامیانه، به ویژه داستانهای سحر و جادو (تیپ 300-749 آرنه تامپسون) مبحث خودشناسی و فرایند فردیت قهرمان درخور توجه بوده و سیر روایی داستان و بخش مهمی از عملکرد قهرمان برمبنای آن است. قهرمانان چنین قصه هایی، در پی یافتن خود و رسیدن به فرایند فردیت، سفری را آغاز میکنند. روان آماده ی قهرمانان (مذکر) در این قصه ها پس از ورود به اتاق های دربسته، غارها یا چاه هایی که تجلی گاه ناخود اگاهی هستند، به گنجینه ی معرفت راه مییابند و برای دستیابی به آن با دیو یا اژدهایی مقابله میکنند؛ آنگاه با از میان برداشتن موانع، با پریزادگانی که نماد بخشی از ناخوداگاهی و معادل آنیما (روان زنانه) در مردان هستند، ازدواج میکنند و با پیوند ناخود اگاهی با خوداگاه به سعادت میرسند. پس از آن، قهرمان که به کمال و تمامیت رسید، بازمیگردد تا اعتدال و نظمی نوین برقرار کند و مردم را از برکت وجود خویش بهره مند سازد. هدف این مقاله، تحلیل روان شناختی و نمادگرایانه ی چهارده قصه برمبنای فرایند فردیت و خودشناسی است؛ اینکه چگونه قهرمان در سفر خود با گذر از غارها و اتاق های دربسته به ارمغان آگاهی و آزادی دست مییابد. جلوه های کهن الگویی در این قصه ها بستر مناسبی را برای تاویل روانکاوانه بر مبنای نظریه ی فرایند فردیت یونگ فراهم میسازد.

آیا سعدی خود صورت آرمانی پندها و اندرزهایی بود که در نوشته هایش خصوصا در بوستان و گلستان دیده می شود؟ از مجموعه ی نوشتارهای بررسی شده درباره ی سعدی می توان دریافت که اطلاعات زندگینامه ای او به اندازه ی کافی و نه حتی به اندازه ی لازم وضوح و اعتباری برای قضاوت کردن درباره ی این که او تا چه اندازه به شخصیت اخلاقی آرمانی که در نوشتارهایش و به ویژه در گلستان و بوستان ترسیم می کند، شباهت داشته است یا نه ندارد. رویکرد اخلاقی سعدی از سویی، نوعی اخلاق فردی و اجتماعی را ترسیم می کند و از سویی، اخلاقی که در نسبت با قدرت تعریف می شود که ما آن را اخلاق سیاسی نامیده ایم. اخلاق سیاسی در دو وجه در بوستان و گلستان نمود می یابد ،که ما این دو وجه را اخلاق فرادستان و اخلاق فرودستان نامیده ایم. اخلاق فرادستان شامل تمامی نصایحی است که سعدی به حکمرانان و فرمانروایان می کند؛ خواه در گلستان و بوستان و خواه در قصاید مدحیه ای که در آن ها بیش از مدح نشان پند و اندرز وجود دارد. اخلاق فرودستان شامل توصیه هایی است که مردم عامی درباره ی نسبتشان با قدرت سیاسی صورت می دهد. در این جایگاه سعدی توصیه هایی محافظه کارانه عرضه می کند که انتقادات بسیاری را در میان معاصرین نسبت به سعدی برانگیخته است. اما مواردی نیز وجود دارد که به عنوان راوی سوم شخص، مواجهه ی درویشی با پادشاه را ترسیم می کند و شخصیت درویش در این گونه حکایات غالبا زبان تند و تیزی اختیار می کند که این نشان از آن دارد که سعدی به نحو غیرمستقیم القا می کند ،کسانی که قصد دارند نقد ریشه ای نسبت به شرایط صورت دهند می باید از منافع خود و کم ترین مزایای زندگی خود نیز دست شسته باشند تا حرفشان قبول یابد. از سوی دیگر حکایاتی که راوی اول شخص دارند به دو دسته قابل تقسیم اند: روایات مشخص ساخته از سوی سعدی و روایات نامشخص ساخته از سوی او. روایاتی که جنبه ی زندگینامه ای دارند اما نقل قول غیرمستقیم اند و غالبا با «شنیدم...» یا «یکی از...» آغاز می شوند روایات نامشخص ساخته اند که تصویری از شخصیت سعدی در آن ها به دست نمی آید. روایات دیگر نیز برخی جنبه ی خودزندگینامه نویسانه دارند و برخی تنها روایاتی از مشاهدات احتمالی هستند. آنچه از روایات خودزندگینامه نویسانه ی سعدی بر می آید او در عین آن که مایل است خود را فردی حاضرجواب بازنمایی کند اما از نقل تنگدستی ها و بعضا ناپرهیزگاری های خود ابایی ندارد و از این حیث تصویری آرمانی به لحاظ اخلاقی از خود به دست نمی دهد.

مفاهیم مشترکی که از اجداد بشر نسل به نسل منتقل شده اند و در ژرفای ضمیر نا خودآگاه قرار گرفته اند، کهن الگو ها هستند ،مفاهیمی که جهانی هستند و ریشه ای چند میلیون ساله دارند. گرایش های ارثی مشترکی که انسان در موقعیت های گوناگون از خود نشان می دهد. نقد کهن الگویی یکی از رهیافت های اصلی نقد ادبی معاصر است که به کشف ماهیت و ویژگی کهن الگو ها و نقش آن ها در ادبیات می پردازد . هزار و یک شب هم چون بسیاری از آثارادبی جهان جلوه گاهی است که کهن نمونه ها را به شیوه های نمادین منعکس می کند. دراین مقاله حکایت ها و روایت های این مجموعه از دیدگاه نقد کهن الگویی، بررسی و بر اساس کهن الگو های شاخص این اثر (آنیما، آنیموس، سایه، نقاب، عشق، جن و دیو، شیطان، قهرمان، جدال خیر و شر، خود و خویشتن، خداانگاری) تحلیل شده است. بررسی موردی حاضر درباره ی داستان های این مجموعه نشان دهنده ی قابلیت های بالای این اثر در حیطه ی ناخود آگاه روان آدمی است. بر اساس یافته های پژوهش نجیب محفوظ به دور از محدودیت های زمانی و مکانی، میراث مشترک ادبی وفرهنگی را مورد تایید قرار داده و ثابت کرده است که به یاری این کهن الگو ها در صحنه های هزار و یک شب به صورت جزئی و بازتاب آن در رفتار مخاطب به طور کلی می توان پرواز روح آدمی از آوردگاه جدال خیر و شر تا آسمان نیکی ها و رستگاری ها را نظاره گر بود، زیرا که در نهایت با برتری نیروهای خیر گره داستان گشوده می شود وشر راهی جز به نیستی ندارد.

رئالیسم به معنای واقع گرایی اصطلاحی است که در فلسفه، هنر و ادبیات با معانی مختلف، مورد توجه و بحث و گفتگو قرار گرفته است. رئالیسم ادبی به عنوان یک مکتب با نگاهی واقع گرایانه و به دور از جانبداری و پیش داوری، به توصیف واقعیات جامعه به قصد انتقاد و اصلاح می پردازد.در آثار غالب داستان نویسان ایرانی، خصوصا نویسسندگان نسل اول مانند جلال آل احمد، محمدعلی جمال زاده و بزرگ علوی، بسیاری از ویژگی های مکتب رئالیسم را می توان دید. سیمین دانشور نیز به عنوان یکی از نویسندگان صاحب نام این نسل، از این ویژگی مستثنی نیست. دومین رمان دانشور با عنوان «جزیره ی سرگردانی» اولین مجلد از مجموعه ای سه جلدی است و اثری واقع گرا در حوزه ی رئالیسم اجتماعی به شمار می رود. اگرچه استفاده ی نویسنده از نمادها در طرح مسائل سیاسی، اجتماعی گاه اثر را به رئالیسم سمبلیک نزدیک کرده است.در مقاله ی حاضر جنبه های رئالیستی «جزیره ی سرگردانی» در دو حوزه ی محتوا و فرم و ساختار بررسی شده است. در بخش محتوا به مسائل سیاسی- اجتماعی، اقتصادی وفرهنگی، هم چنین بازتاب زندگی شخصی نویسنده پرداخته شده است. در حوزه ی فرم تاثیر ساختار رئالیستی اثر بر عناصری چون شخصیت پردازی، زبان و لحن، صحنه پردازی و شیوه ی روایت مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.