مجله جریان شناسی دینی معرفتی در عرصه بین الملل
پیاپی 5 (بهار و تابستان 1400)

پژوهش حاضر به دنبال بررسی چگونگی مواجهه جریان انقلاب اسلامی در مقام اندیشه سیاسی- دینی، با هویت و فرهنگ در فضای مجازی است. با در نظر گرفتن چارچوب نظری، انقلاب اسلامی با دارا بودن تمامی مولفه های هویتی نظیر عوامل جغرافیایی، فرهنگی، سیاسی و تربیتی و با شاخصه های جریانی، به‎عنوان «سوژه فعال» در فضای مجازی مطرح است که دارای «هویت و فرهنگ» اسلامی و ملی است؛ به این معنا که دارای «خود تاریخی» است و نسبت به آینده حوالت تاریخی دارد و در بستر زمان و مکان جاری است. گفتمان انقلاب اسلامی تلاش کرده است که: 1. ارتباط، هماهنگی و مقاومت هم‎زمان هویت و فرهنگ اسلامی با دنیای متجدد را برقرار سازد؛ 2. سبک زندگی اسلامی را تقویت کند؛ 3. در برابر فرهنگ غربی و سکولاریزاسیون جهانی مقاومت کند. این پژوهش با استفاده از یک چارچوب ترکیبی(تغییر در شیوه تولید، تغییر زمان-مکان و تغییر در زبان)، به بررسی نحوه مواجهه انقلاب اسلامی به‎عنوان هویت و فرهنگ، با فضای مجازی پرداخته است. در یافته تحقیق این نتیجه حاصل شد که به لحاظ فرصت، فضای مجازی قابلیت دسترسی سریع به اطلاعات و داده‎ها، قابلیت مشارکت و محیط انتخاب گرانه و تعاملی را فراهم می کند. بااین‎حال، در مواجهه با فضای مجازی باید به ابعاد پیچیده و لایه های عمیق‎تر مواجهه خود (به‎عنوان انقلاب اسلامی) با فضای مجازی توجه داشته باشیم؛ خودآگاهی درباره اینکه در سطح جامعه اسلامی و به‎ویژه در سطح مواجهه جوانان با فضای مجازی، ساختار تفکر الگویی در حال دگرگونی است. این دگرگونی به این شکل است که فضای مجازی به لحاظ اینکه نوعی فناوری از اساس جدید است، ساختار الگویی و خطی (زمان‎مند و مکان‎مند) تفکر را که به صورت تحلیلی و عمیق صورت می گیرد، به صورت تفکر و زبان تصویری غیرمتمرکز، ساده و سطحی درمی آورد. در این نوع تفکر، عدم علاقه به تاریخ و عدم برنامه‎ریزی برای آینده دیده می شود که هویت و فرهنگ اصیل و سنتی جوامع و به‎ویژه جامعه ایران و انقلاب اسلامی را با تهدید و چالش مواجه می کند.

فضای مجازی به عنوان «رسانه الکترونیکی که از طریق آن اطلاعات ایجاد، انتقال، دریافت، ذخیره، پردازش و حذف می شود»، زندگی بسیاری را در زمینه های مختلف، از روابط اجتماعی گرفته تا اقتصاد، سرگرمی و آموزش، شکل می دهد و با توجه به نیازهای متغیر افراد، کارکردهای مختلف به خود می گیرد. امروز فضای مجازی و رسانه های اجتماعی به لحاظ تاثیرگذاری، از چارچوب های مجازی فراتر رفته و بر جهان فیزیکی و اجتماعی تاثیر می گذارد. فضای مجازی با تغییر فرهنگ و اجزای آن در عصر دیجیتال، اشکال فرهنگی جدیدی را ایجاد می کند. دین‎داری نیز که یکی از اجزای مهم تجلیات فرهنگی و اجتماعی است، در این فرایند تحت تاثیر قرار می گیرد. مقاله حاضر با توجه به این واقعیت، به‎منظور شناسایی دامنه و ابعاد تاثیرگذاری فضای مجازی بر دین‎داری (هدف)، مسیله نقش و تاثیر فضای مجازی در تحول دین‎داری را مورد پرسش قرار داده (پرسش) و با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و رهیافت هایدگری و بودریاری (روش) دگرگون شدن برداشت از حقیقت و امر قدسی، هویت دینی، مرجعیت دینی، مفهوم عفت و مصرفی شدن امر دینی را به‎عنوان مولفه های دین‎داری که تحت تاثیر فضای مجازی تحول یافته اند، معرفی کرده (فرضیه) و به نتیجه سکولار بودن بالذات فضای مجازی دست یافته است (یافته).

فضای مجازی، دنیا و ابزار قدرتمندی است که بسیاری از مرزها را در هم شکسته است. کاربران زیادی در این فضا، فعالیت های متنوع دارند. برخی کاربران نیز در حوزه جهان اسلام فعالیت می کنند. میزان حضور و فعالیت های آنان جواب‎گوی نیازهای متنوع این فضا نیست. شبکه سازی کاربران فضای مجازی جهان اسلام، راهبردی ترین، حیاتی ترین و کلیدی ترین اقدام برای بهره مندی از منابع، فرصت ها، بازارها و توانمندی های متعدد و مقابله با محدودیت ها و آسیب هاست. هدف این پژوهش، شبکه سازی کاربران فضای مجازی جهان اسلام و پاسخ به این پرسش است که چگونه می توان کاربران فضای مجازی جهان اسلام را شبکه سازی کرد؟ روش جمع آوری داده ها، اسنادی و کتابخانه ای و تحلیل داده ها با رویکرد کیفی داده بنیاد است که به طور استقرایی یک سلسله رویه های نظام مند را به کار می گیرد تا نظریه ای را درباره پدیده مورد مطالعه ایجاد کند. شبکه سازی کاربران فضای مجازی جهان اسلام از یک سری شرایط علی، زمینه ای، مداخله گر، پدیده‏محوری، راهبردها وپیامدها تشکیل شده که مدل شبکه سازی کاربران فضای مجازی جهان اسلام را به دست داده است. این مدل، مدل کلی است که هر شبکه ای می تواند با نمونه گیری از آن، بنا به نیازها، توانایی، فرصت ها، راهبردها، ضعف ها و آسیب های خود، شبکه اش را بومی سازی کند.

در کشور آذربایجان طبق قانون اساسی، دین از دولت جدا بوده و پذیرش مسیولیت‎های سیاسی برای شخصیت‎های دینی ممنوع است. با توجه به ارتباطات و تعاملات فرهنگی و مذهبی جمهوری آذربایجان با جمهوری اسلامی ایران و تاثیرپذیری جریان‎های اسلامی این کشور از ایران و چالش‎هایی که حاکمیت آذربایجان برای جریان‎های اسلامی ایجاد می‎کند، بررسی وضعیت جریان‎های اسلامی به‎ویژه جریان‎های شیعی در این کشور و نحوه تعامل نظام سیاسی با این جریان‎ها ضرورت دارد(ضرورت). مقاله حاضر به دنبال پاسخ‎گویی به این سوال است که جریان‎های اسلامی در جمهوری آذربایجان چه جایگاهی داشته و نحوه تعامل متقابل آنها با حاکمیت سیاسی چگونه است؟(سوال). اگرچه دین و مذهب اکثریت مردم جمهوری آذربایجان، اسلام و تشیع است، پتانسیل مذهبی بالایی در این کشور وجود داشته و جریان های اسلامی در عرصه‎های مختلف اجتماعی و فرهنگی به فعالیت و کنش‎گری می‎پردازند و لکن حاکمیت آذربایجان در حد اسلام سکولار و غیرسیاسی آنها را پذیرفته و نمی خواهد این اسلام سکولار به اسلام سیاسی تبدیل شود. بنابراین، محدودیت و ممنوعیت‎های زیادی برای فعالیت‎های دینی و مذهبی، از جمله ممنوعیت حجاب، برگزاری مراسم مذهبی، کنترل شدید شخصیت‎ها و رهبران مذهبی، تعطیلی برخی مراکز مذهبی و مسدود نمودن برخی وب‎سایت‎های فعال دینی را اعمال نموده است. این محدودیت‎ها ناشی از عواملی همچون ماهیت سکولاریستی نظام سیاسی، ویژگی چندگانگی فرهنگی جامعه آذربایجان، گرایش‎های سکولاریستی حاکمان و برخی اقدامات جریان‏های اسلامی است (یافته). در این مقاله جهت تبیین بحث، از روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده است (روش پژوهش).

همان‎طور که از عنوان مقاله هویداست، بحث از جامعه پذیری دینی فرهنگی یک موضوع جامعه شناسانه است که به جریان‎شناسی فرآیندی در آمریکا می پردازد که در قبال اقلیت شیعی در طول سال های اقامت آنها انجام پذیرفته است. جهت‎گیری سیاسی در آمریکا در برابر شیعیان، در وهله اول، مبتنی بر «انزواسازی» و «طردشدگی» قرار گرفت. اما بعد از چندی، این سیاست جای خود را به «انحلال و ادغام» مسلمانان، از جمله شیعیان داد؛ سیاست های اجتماعی که از طریق جامعه پذیری دینی فرهنگی انجام می پذیرد. پرسش اساسی اینجاست که پادگفتمان تیوری ادغام چیست و چگونه جامعه شیعیان آمریکا می تواند به یک جامعه خودبنیاد تبدیل شود که به‎صورت خودآگاه درصدد حفظ هویت شیعی خود برآید؟ در این مقاله، نویسنده با بهره گیری از تجربه میدانی در آمریکای شمالی و استفاده از مصاحبه انبوه و مطالعه منابع کتابخانه ای، به واکاوی سرگذشت شیعیان در آمریکا می پردازد. همچنین راهبردی به نام «هم‏گرایی» را نیز به‎عنوان دستورالعمل مواجهه با سیاست های اجتماعی دولت آمریکا در برابر شیعیان برمی شمارد که بر اساس پنج مزیت «متوسط پایین سنی»، «میزان ازدواج»، «نرخ باروری»، «سطح تحصیلات» و «ارتباطات خانوادگی» کاملا انضمامی و تحقق یافتنی خواهد بود.

یکی از پیچیده ترین و تاثیرگزارترین رهیافت های روشی در تاریخ اسلام روش و رویکرد سلفی گری است. سلفی گری تلفیقی از روش و نظریه است. مهمترین ویژگی روش سلفی گری عقل ستیزی و انکار عقلانیت فلسفی، فقهی، کلامی و عرفانی است. سلفی گری از منظر روش شناسی با سرکوب عقلانیت در دام بدویت فکری و اعتقادی افتاده و با انکار تاویل و تفسیر متن و تنها فهم از طریق روش فهم ظاهرگرایانه از مفاهیم دینی معرفت زدایی نموده است. سلفی گری از حیث اعتقادی برای فهم معارف دینی تنها منبع قابل اعتماد مراجعه به سنت سلف و تعبد به روایات و احادیث صدر اسلام را می داند. سلفی گری با انکار معرفت عقلی، فلسفی، کلامی و عرفانی و انکار روش های مرسوم فقهی و اجتهادی مرجعیت را از امامان فقهی اهل سنت سلب می نماید و کسانی را وارد حوزه فتوایی می نماید که فاقد اهلیت فتوا هستند. در واقع رویکرد عقل ستیزانه سلفی گری و انکار روش های فهم دین و حجت شمردن سنت سلف همچنان که در تاریخ اسلام منجر به جدال با تفکر عقلی و فلسفی گردید، در تاریخ معاصر نیز فقدان روش های علمی و فکری سلفی گری را در تقابل با تجدد قرار داده است. سلفی گری به عنوان نظریه که تابع الگوی سلف است هرنوع دستاوردهای سیاسی و اجتماعی جدید را که در شکل دولت های ملی است با سنت سلف در تضاد می داند و تنها دولت شرعی، دولت تغلبی از نوع اموی را می داند. رویکرد تمرکززدایی از فقه اهل سنت و مغایر دانستن اندیشه و باور فرقه های اسلامی با سنت سلف، موجب شده تا سلفی گری با اعلان جهاد به بخش امنیت ستیز در جهان اسلام تبدیل شوند. عقل ستیزی و انکار عقلانیت اجتهادی و برتر دانستن الگوی سلف و جمود بر ظاهر روایات از سلفی گری جریان تخریب و تکفیر و ترور ساخته است. این تحقیق سلفی گری را بستر ظهور فرقه گرایی، عقل ستیزی و امنیت زدایی دانسته و آن را از دو منظر روش و نظریه مورد بررسی قرار داده است.