فصلنامه فقه و تاریخ تمدن
سال نوزدهم شماره 72 (تابستان 1401)

یکی از مهم ترین اهداف ادبیات تعلیمی که سراینده را به سرودن این نوع شعر دعوت می کند، آموزش مسایل اخلاقی، تعلیم اندیشه های پسندیده مذهبی، دینی، فلسفی و عرفانی است.ادبیات تعلیمی، یکی از اصلی ترین و در عین حال موثرترین گونه های ادبی است. ازآنجا که ادبیات هرملتی آیینه تمام نمای تفکرات، اندیشه ها، فرهنگ و آداب و رسوم آن ملت است، به بهترین شکل ممکن و با زبانی هنری و به شکل زیبایی به نگارش درآمده است. امام رضا (ع) یکی از شخصیت های دینی است که سخنان منثور و منظوم ایشان از حیث محتوا بسیار معرفت آموز و گره خورده با مفاهیم تعلیمی و اخلاقی است. مقاله حاضر با هدف بررسی اهم شاخص های محتوایی ادب تعلیمی منظوم و منثور فارسی و عربی در اشعار، سیره و سخنان امام رضا علیه السلام، ابتدا به استخراج مهم ترین شاخص های محتوایی ادبیات تعلیمی پرداخته و سپس با استفاده از شواهد روایی، مصداق های عینی در سخنان و اشعار آن حضرت بیان نموده است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی است و با مطالعات احادیث و اشعار رضوی نمونه هایی از مصداق های عینی شاخص های محتوایی ادبیات تعلیمی مشاهده خواهد شد. از جمله مهم ترین این شاخص ها می توان به آموزنده بودن، تاکید برعقل گرایی و تفکر، بی اعتنایی نسبت به دنیا و نکوهش آن، اشاره به آیات و روایات، آموزه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، ذکر آموزه ها و ارزش های اخلاقی به شیوه پند و اندرز، آموزه های عرفانی، زهد، تعالیم و رهنمودهای دینی، مذهبی، واقع گرایی و دوری از خیالبافی اشاره کرد. آنچه که دستاورد اصلی این پژوهش به شمار می رود، این است که در همه اشعار و سخنان آن حضرت، هدف ادبیات تعلیمی و شاخص های آن، که همان آموزش و هدایت مخاطبان است، به کار رفته است و از میان کارکردهای ادبیات تعلیمی بر کارکرد اخلاقی و فرهنگی تاکید فراوان دارد.

یکی از دبستان های فلسفی در ایران، فلسفه اشراق است که سهروردی آن را بنیان گذاشته است. سهروردی نخست روش شناسی و برخی از بنیادهای فلسفه مشایی را به نقد می کشد و کنار می گذارد و دوم خود اندیشه های را پیشنهاد می دهد که یا در بنیاد نو است و یا مایه ای در اندیشه گذشتگان دارد و سهروردی آن را می پروراند و نو می گرداند. یکی از آن اندیشه ها دستور ممکن اشرف است که مایه آن از پیشینیان است و سهروردی با نگاهی دوباره از آن بهره های فراوان می برد و به روزرسانی اش می کند. در این مقاله با روش توصیفی -تحلیلی دستور ممکن اشرف بازخوانی و ارزیابی می گردد و روشن می شود این دستور به راستی از کیست و سهروردی و دیگر اندیشمندان به ویژه صدرا چه برداشتی از آن دارند و برداشت های نادرست از آن بر آفتاب افکنده می شود؛ نامیدن آن به نام دستور، امکان اشرف درست نیست، آن شاخه ای از دستور «الواحد» نیست، نشان دادن نادرستی نشاندن برهان به جای این دستور، بیان گزارش های نادرست از آن، تفاوت میان امکان و ممکن، خرده گیری های نادرست بر آن، نبودن این دستور از ارسطو... .

احادیث بسیاری وجود دارد که مردم را بر سوگواری بر مصیبتهای اهلبیت عصمت و طهارت، تشویق می نماید. پاداش هایی عظیم از قبیل وصول به رحمت الهی، سعادتمندی، آمرزش گناهان و دخول در بهشت، نمونه ای از پاداش بر این عزاداری است که در روایات شیعه مطرح شده است.برخی در سند و دلالت این روایات خدشه نموده اند که این روایات، مستند به دلیل معتبری نیست و پاداش آنها، با عقل و آیات قرآن همخوانی ندارد؛ بلکه این احادیث، روایت های ضعیفه یا مرسله ای است که نمی توان به آن ها اعتماد کرد.یافته های پژوهش حاضر، این است که از لحاظ سندی قراین بسیاری بر اعتبار این احادیث وجود دارد و از لحاظ متنی و دلالی نیز فاقد اشکال بوده و مطابق با عقل و آیات قرآن می باشد و اکثر فقها شیعه طبق این احادیث، بر استحباب عزاداری بر معصومان فتوا داده اند. و مجالی برای انکار این روایات باقی نمی ماند. نوآوری این نوشتار بیان شرح حال راویان این احادیث از نظر رجالی و ذکر آرای دانشمندان در تصحیح و تضعیف این اخبار و ارایه تحلیل های تازه از منظر فقه شیعه است. احادیث بسیاری وجود دارد که مردم را بر سوگواری بر مصیبتهای اهلبیت عصمت و طهارت، تشویق می نماید. پاداش هایی عظیم از قبیل وصول به رحمت الهی، سعادتمندی، آمرزش گناهان و دخول در بهشت، نمونه ای از پاداش بر این عزاداری است که در روایات شیعه مطرح شده است.برخی در سند و دلالت این روایات خدشه نموده اند که این روایات، مستند به دلیل معتبری نیست و پاداش آنها، با عقل و آیات قرآن همخوانی ندارد؛ بلکه این احادیث، روایت های ضعیفه یا مرسله ای است که نمی توان به آن ها اعتماد کرد.یافته های پژوهش حاضر، این است که از لحاظ سندی قراین بسیاری بر اعتبار این احادیث وجود دارد و از لحاظ متنی و دلالی نیز فاقد اشکال بوده و مطابق با عقل و آیات قرآن می باشد و اکثر فقها شیعه طبق این احادیث، بر استحباب عزاداری بر معصومان فتوا داده اند. و مجالی برای انکار این روایات باقی نمی ماند. نوآوری این نوشتار بیان شرح حال راویان این احادیث از نظر رجالی و ذکر آرای دانشمندان در تصحیح و تضعیف این اخبار و ارایه تحلیل های تازه از منظر فقه شیعه است.

پیشگیری سوء مصرف و جرایم موادمخدر، یکی از بزرگترین معضل های کشورهای جهان از جمله ایران است. بر اساس آمار موجود، بیش تر از نصف زندانیان کشور در ارتباط با مواد مخدر، محبوس هستند. ضرورت دارد موثرترین روش های ترک اعتیاد و جرایم مواد مخدر در جامعه، بررسی شود. از راه های تاثیرگذار در مقوله مواد مخدر، روش دین محوری است، چون باورها و نگرش های دینی در هنجارها و ناهنجاری ها، نزد اکثریت مسلمانان تاثیرگذار هستند، بنا بر این، تبیین دقیق نگاه دینی حکم اعتیاد و مواد مخدر در منابع شرعی (قرآن، روایات ، اجماع،و...) می تواند در پیشگیری و کنترل آنها موثر باشد. در پژوهش حاضر که به روش توصیفی تحلیلی کار شده است، این سوال را که نگاه دین و شرع به مقوله مواد مخدر و اعتیاد، مثبت است یا منفی؟ و آیا حلیت یا حرمت مواد مخدر را می توان بر مبنای احکام دینی به دست آورد؟ بررسی خواهیم نمود. خوشبختانه در نتایج حاصل از منابع دینی و اصول کلی قرآنی مثل اصل صیانت نفس، اصل حرمت اسراف و تبذیر، اصل حرمت خبایث، اصل حرمت لغو و بیهودگی و... ؛ نیز بر اساس روایات خاص و عام که در مذمت استعمال و خرید و فروش مواد مخدر با تکیه بر اجماع و سیره فقها می توان حکم حرمت مواد مخدر را به دست آورد. در این تحقیق، از منابع ارزشمندی مانند تحف العقول حرانی، وسایل الشیعه شیخ حر عاملی، تفسیر التبیان شیخ طوسی، جامع الاحکام قرطبی، کتاب الضار و النافع و تاثیرات المخدرات عبدالطیف یاسین، استفاده شده است و با روش توصیفی-تحلیلی، سعی شده که از ابزار دین و شریعت، جهت پیشگیری از این پدیده شوم استفاده گردد و حکم فقهی (حرمت یا حلیت) مواد مخدر از منابع شرعی به دست آورده شود تا در نتیجه چون بافت مذهبی اکثریت جامعه، مسلمان می باشد و نسبت به حلیت و حرمت موضوعات دغدغه مند می باشند و از طرفی نیز وقتی حکم حرمت این مواد با صداقت اعلام شد زمینه پیشگیری و عدم ورود خیلی از جوانان جامعه اسلامی به این عرصه فراهم خواهد شد.

با ظهور اسلام و آمدن رسول خدا (ص)، انقلاب فرهنگی و علمی در جامعه ی آن زمان رخ داد و در سایه ی این تحولات علوم مختلفی به وجود آمد، علومی که به دین و قرآن مرتبط بود، یکی از این علوم، علم حدیث بود که به شرح و تبیین آیات قرآن می پرداخت. شخصیت های زیادی به ویژه صحابه ی رسول خدا (ص) در نقل و رواج احادیث و سنت نبوی بیش از دیگران اثرگذار بودند که از میان این شخصیت ها و چهره های تاریخی، عایشه، همسر پیامبر اکرم (ص) و نیز صحابه ی ایشان، نقش بسزایی را ایفا کرد، به طوری که وی نه تنها در زمان حیات آن حضرت، حضوری چشمگیر داشته، بلکه بعد از رحلت آن بزرگوار نیز از چهره های فعال و در زمینه های مختلف سیاسی و کلامی و حدیثی و علمی از سرشناسان بوده است. پژوهش حاضر به شیوه توصیفی-تحلیلی و با اتکا به منابع کتابخانه ای-اسنادی و با بهره گیری از روایات و منابع تاریخی بر آن است تا به نقش و تاثیراتی را که عایشه در علوم قرآن و حدیث داشته است، بپردازد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که عایشه بنت ابوبکر علاوه بر جایگاه اجتماعی و سیاسی ای که در عصر خود داشت، در حوزه ی دانش های متنوعی که به قرآن مربوط می شود نیز در قیاس با دیگر بانوان صدر اسلام حضوری قابل توجه دارد. وی روایات بسیاری از رسول اکرم (ص) نقل کرده و در شمار مکثرین حدیث قرار گرفته است؛ چنانکه در روایات متعدد آمده است بعد از رحلت پیامبر (ص) ایشان مرجع علمی مرد و زن و پیر و جوان و عالم و عموم شد، به طوری که اگر دیگران در مورد مسایل با مشکلی روبرو می شدند به وی مراجعه می کردند و علم مربوط به آن را نزد ایشان می یافتند.

شان و شخصیت انسان به عنوان یکی از موضوعات اجتماعی، هم در فقه اسلامی و هم در منابع اخلاقی مورد توجه قرار گرفته است؛ چرا که خیلی از مسایلی که برای شخص اتفاق می یافتد، ممکن است بسته به شان او حکمش فرق کند. واژه شان اگر چه در آیات قرآن به امور بزرگ و کارهای عظیم معنا شده ، اما در لغت نامه ها با کفویت و گاهی با شخصیت هم معنی ترجمه شده است. مسیله شان در امور فقهی به عنوان نمونه در موارد حج رفتن، مورد توجه فقها بوده چرا که زیارت خانه خدا، شرایطی دارد که باید رعایت شود از جمله وسیله رفتن به حج که در مورد افراد مختلف با توجه به شانیت آنها فرق دارد و همچنین شانیت گیرندگان خمس و زکات و یا شانیت در امر ازدواج و... . در صله رحم هم که به عنوان یکی از اصول اخلاقی دین مبین اسلام مطرح است، باید شانیت فرد مورد توجه قرار بگیرد. از نظر حقوقی نیز بحث شانیت در مجازات و حکم قاضی در دادگاه مطرح می شود. یکی دیگر از جاهایی که باید شان انسان ها رعایت شود، اموری است که مسیولین جامعه برای ساماندهی وضع اقتصادی کشور از آن بهره می برند. مثلا کمک هایی که دولت به مردم می کند که باید احترام مردم جامعه حفظ شود. از بین فقها، امام خمینی (ره) نظراتی در مورد کرامت انسان ها دارند که این مقاله بیشتر مبتنی بر سخنان ایشان می باشد. این مقاله توصیفی تحلیلی بوده و با استفاده از روش کتابخانه ای به بررسی شانیت پرداخته است. نتایج مقاله بیانگر این امر است که امام خمینی (ره) معتقد به رعایت شان اجتماعی انسان به عنوان یک موجود اجتماعی و دارای هویت و شخصیت ذاتی می باشد. براین اساس، دیدگاه امام خمینی (ره) بر رعایت شان زوجه در غایات نکاح، شان گیرنده زکات و خمس و صدقات در گرفتن صدقات، شان حاجی در سفر به حج، شان فرد در رفت و آمدهای روزمره و صله رحم دلالت داشته است.