نشریه صلح پژوهی اسلامی
پیاپی 7 (پاییز 1400)

امیرالمومنین علی (ع) در دوره حکومت خویش با سه جنگ مهم روبرو بوده است و برای برانگیختن سپاهیان خود خطابه هایی را بیان نموده که در آنها از عناصر انگیزشی به منظور دعوت یاران خویش به انجام جهاد بهره برده است. به همین جهت پژوهش حاضر با هدف بررسی و تحلیل روانشناختی شیوه های انگیزشی موجود در نهج البلاغه و نیز استخراج مولفه های مفهومی کلیدواژه «تحریض» انجام شده است. روش بکار رفته در این پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده است که ابتدا لغت «تحریض» از منظر لغت شناسان مفهوم شناسی شده و پس از کشف مولفه های آن، شیوه های موجود در نهج البلاغه که به منظور تقویت انگیزه جهاد استفاده شده اند استخراج و با نگاه روانشناختی و بر اساس نظریات انگیزشی دانش روانشناسی مورد تحلیل و تبیین قرار گرفته اند. یافته های پژوهش نشان می دهد که واژه «تحریض»، ترغیب افراد نسبت به پرداختن به امور خطیری است که تخلف از آن، هلاکت قریب الوقوع را در پی خواهد داشت که این ترغیب با دو روش «تزیین» و «تسهیل» عمل انجام می شود. همچنین روش های بکار رفته توسط امام علی (ع) نیز در دو مورد بر اساس مولفه های لغوی «تحریض» بوده که بیان انواع پاداش های جهاد به عنوان تزیین عمل در راستای مولفه اول و نیز روش های بیان توانایی های رزمندگان و نیز ضعیف انگاری دشمن در راستای آسان انگاری جهاد بیان شده که هماهنگ با مولفه دوم است. همچنین روش مقایسه از دیگر روش های انگیزشی امام می باشد.

در میان جوامع امروزی، مقوله حقوق شهروندی و آسایش و رفاه مردم از اهمیت بالایی برخوردار است اما امیر المومنین علی (علیه السلام) چهارده قرن پیش حکومتی بنا نهاد که دغدغه اصلی آن، احقاق حق و مساوات بین تمام افراد جامعه بوده است. نوشتار پیش رو با عنوان "منشور حکومتی- شهروندی امیر المومنین علیه السلام در نهج البلاغه" با رویکردی توصیفی- تحلیلی، به یکی از خطبه ایراد شده در صفین پرداخته است. این خطبه حاوی مطالبی است ارزشمند در مقوله حقوق و وظایف شهروندی است و حضرت در لابه لای سخن خویش بر این مساله تاکید داشته اند که همگان باید حقوق و وظایف خود را شناخته و در همان چارچوب عمل کنند. پژوهش حاضر با استعانت از منابع تاریخی و روائی ،رفتار و عملکرد امیر المونین ع را بر گفته های حضرت که ناظر به حقوق حکومتی- شهروندی تطبیق و نشان داده است که حضرت در رفتار و گفتار یکسان عمل کرده، بالاترین نوع تعامل صحیح حاکم و رعیت را به همگان عرضه نموده است.

امیرالمومنین علی (ع) حدود چهارده قرن پیش، در کتاب ارزشمند نهج البلاغه، به بیان اصول مبنایی حقوق بشر پرداخته است. یکی از مهم ترین مصادیق حقوق بشر، حق دادخواهی عادلانه می باشد. محل تجلی عدالت و آخرین ملجا مردم هر جامعه تشکیلات قضایی آن کشور است. در مجادلات و مخاصمات تصمیم محکمه فصل الخطاب بوده و تحقق عدالت و تضمین آن منوط به عملکرد قوه قضائیه است. ویژگی قضای اسلامی، اخلاق قضایی است. در اسلام، برای قاضی، اخلاق و آداب خاصی وجود دارد که برای تحقق بخشیدن به عدالت مورد نظر نظام اسلامی، وجود آن ضروری است. قوه قضائیه از موثرترین قوای حکومتی است و در اعتماد توده ی مردم به دستگاه قضائی یکی از مهم ترین موارد، انتخاب متصدیان منصب قضاء واجد شرایط می باشد. امام علی (ع) با در نظر داشتن ارزش و جایگاه واقعی امر قضاء در خطبه ها و نامه ها و سفارش های متعددی بدان پرداخته است چه آنکه امام(ع) واقف بر آن بودند که اگر تصدی منصب قضاء به دست نااهلان سپرده شود، چگونه به عنوان ابزاری برای تامین مصالح قدرتمندان ظاهر می شود. این مقاله بر آن است تا با روشی توصیفی تحلیلی به موضوع دادخواهی و  قضاوت عادلانه در نهج البلاغه بپردازد. نتایج بررسی ها بیانگر آن است که برای نیل به رسیدگی و دادخواهی عادلانه، از موثرترین موارد، احراز صلاحیت قضاء است و تنها آگاهی و تسلط بر قوانین کفایت نمی کند چه آنکه اگر شخص از امتیازات دیگری برخوردار نباشد، قانون دانی است که شایستگی قضاوت ندارد.

مسئله حق و حقوق در اندیشه امام علی(ع) یک مسئله توحیدی و الهی است و با مسئله تجلی حق تعالی ارتباط وثیقی دارد. تجلی حق موجب ظهور موجودات گشته و موجودات نزد خداوند از حق هستی برخوردارند. بر اساس این نوع نگاه، هر موجودی در عالم هستی دارای حق و حقوقی است که این حق را از خداوند دارد. این سخن به این معناست که حق هر موجودی حق خداوند است و تجلی حق تعالی در عالم، ایجاد حقوق می کند. در واقع « تجلی حق »، «حق تجلی » است که منحصرا از آن خداوند است و عالم نیز جز تجلی حق چیز دیگری نمی باشد. طبق این نگاه مسئله حقوق یک مسئله کاملا الهی است که باید با نگاهی الهی به آن نگریست و هر حقوقی را تجلی حق خداوند دانست. امام که با نگاهی توحیدی به عالم می نگرد، موجد حق را خداوند می داند و انسان را از لحاظ حقوقی کاملا غیر مستقل و وابسته به خداوند می شناسد. در نگاه ایشان چون حق از خداوند است و هر حقوقی از حق او بر بندگانش ناشی می شود؛ پس ادای حق خداوند را در وهله نخست و رعایت حق بندگان و دیگر موجودات را در وهله بعدی اهمیت قرار می دهد و در راستای حقوق الهی می داند. عدم توجه به این مسئله و عدم شناخت منشاء و موجد حق و حقوق، باعث بی عدالتی ها و کج روی ها در طول تاریخ شده است. حتی امروزه با وجود شکل گیری کنوانسیون های حقوقی و اعلامیه جهانی حقوق بشر، این بی عدالتی ها و حق کشی ها همچنان ادامه دارد. با توجه به ضعف هایی که در فهم حق و حقوق در دنیای معاصر احساس می شود، مقاله حاضر در پی آن است که این مسئله را بر اساس سخنان ایشان در نهج البلاغه تبیین و تحلیل کرده و اهمیت شناخت مبداء و موجد حق و تاثیر آن در رعایت حقوق و اجرای عدل را بیان کند.