فصلنامه پیک نور (علوم انسانی)
سال سوم شماره 1 (بهار 1384)

آبراه «خلیج فارس» به عنوان مهمترین منطقه گذرگاهی خاورمیانه از دیرباز مورد توجه قدرتهای جهانی قرار داشته است. ورود انگلستان به صحنه سیاسی منطقه که از قرن نوزدهم میلادی دارای جنبه های قوی توسعه طلبانه و استعماری شد، شرایط جدیدی را برای سواحل و پس کرانه های خلیج فارس به وجود آورد. ایران به عنوان بزرگترین کشور منطقه حاشیه خلیج فارس برای حفظ حاکمیت خود در این آبراه اقدامات گوناگونی را به عمل می آورد و از این رو، مسئله خلیج فارس طی قرون نوزدهم و بیستم بعنوان اصلی ترین مسئله روابط سیاسی ایران و انگلیس مورد توجه هر دو کشور قرار گرفت...

در این مقاله شرح مطرح شدن ضرورت تاسیس اولین دانشگاه در ایران، یعنی دانشگاه تهران و تربیت جوانان کشور در دانشگاه ملی و تاریخچه بنای دانشگاه تهران از آغاز تا افتتاح آن آمده است. اهمیت این مقاله، علاوه بر اینکه به طرح آغاز آموزش عالی در ایران می پردازد، نقل حوادث از یادداشتهای علی اصغر حکمت، وزیر معارف وقت است که این یادداشتها امروزه، در زمره اسناد تاریخی دست اول به شمار می روند...

در این مقاله، چند سند تاریخی در خصوص مناسبات شاهزادگان دوره قاجار ارائه شده است. این اسناد از آن رو که اطلاعاتی را در خصوص مناسبات سیاسی شاهزادگان با اتباع خارجی در ایران نشان می دهند حایز اهمیت اند...

میرزاصالح کلانتر باغمیشه ای ملقب به آصف الدوله در دوران حیات خود به حکمرانی مناطق مختلفی چون تهران، گیلان، قزوین و قراچه داغ رسید. با ظهور جنبش مشروطه به طرفداری از آن نهضت برخاست. در دوران حکمرانی اش در قزوین مصدر خدمات مهمی گردید. اولین مدرسه براساس تعلیمات نوین را با نام امید در قزوین تاسیس کرد. مقاله حاضر ابتدا به شرح حال وی، سپس به تاریخچه تاسیس مدرسه امید قزوین پرداخته و در پایان اسنادی از این مدرسه ارائه شده است...

مردوایج بن زیار بن مردان شاه گیلی، سردار ایرانی، با از میان برداشتن اسفاربن شیرویه، سردار دیلمی کشورداری را آغاز کرد. چگونگی به قدرت رسیدن مردوایج و نوع برخورد او با آیینهای ایرانی، از جمله جشن سده، توجه مردوایج به ایران باستان و جایگاه او در تاریخ ایران و، سرانجام، روایات تاریخی در خصوص کشته شدن مردوایج از اهم موضوعاتی است که در این مقاله به آنها پرداخته می شود...

سیره نویسی پایه تاریخ نگاری اسلامی است. شخصیت عظیم الشان پیامبر (ص) و علاقه پیروانش به آن حضرت باعث شد تا نخستین جوانه های تاریخ نگاری اسلامی از سیره نویسی و مغازه نگاری آغاز شود. افراد زیادی در این زمینه تلاش خستگی ناپذیری را آغاز کردند، از جمله محمدبن اسحاق که نام او با عنوان «سیره» قرین است. محمدبن اسحاق و راویان متعدد او در شهرهای مختلف، به نحو گسترده، به انتشار روایات سیره و مغازی همت گماشتند. تاثیر نفوذ ابن اسحاق و شاگردان او به نحوی است که هیچ اثری را نمی توان در باب زندگی حضرت رسول (ص) خارج از حیطه روایات آنها دانست...

بدون شک یکی از علل مهم گسترش اسلام، دیپلماسی فعال و کارآمد پیامبر اسلام (ص) بوده است. سؤال این است که پیامبر اکرم (ص) در روابط بین المللی از چه استراتژی هایی بهره گرفته اند تا توانستند دیپلماسی کارآمدی را به صحنه ظهور برسانند؟ فرض اساسی مقاله این است که بین دیپلماسی فعال و کارآمد پیامبر اسلام و استراتژی های اتخاذ شده از سوی آن حضرت در روابط دیپلماتیک رابطه معناداری وجود دارد. با لحاظ استراتژی های پیامبر اسلام در روابط خارجی به عنوان متغیر مستقل و کارآمد بودن دیپلماسی پیامبر اکرم (ص) به عنوان متغیر وابسته و با استفاده از روش هرمنوتیک و فن تحقیق تاریخی - تحلیلی به تبیین استراتژی های پیامبر اکرم در روابط دیپلماتیک (دعوت، صلح و جهاد) می پردازیم...

در تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران دوران رضا شاه تحولاتی در نظام اداری و مالی و، همچنین، ارتش ایران پدید آمد که منجر به دگرگونی های در عرصه اجتماع و سیاست و فرهنگ شده است. طبقه متوسط جدید طیفی است که بیشترین تاثیر و تاثر را در این فرآیند نوسازی داشته است و از اولویتهای نوسازی دولت رضاشاه در امر آموزش و تعلیم و تربیت بوده است. با رشد طبقه متوسط جدید و سپس گسترش آن این گروه توانستند در هیئت حاکمه وارد شده و با پشتیبانی از رضا شاه و حمایت از وی به اقداماتی دست بزنند و تغییراتی در جامع به وجود آوردند. طبقه متوسط جدید در آغاز، نه تنها خارج از مسیر ساختار قدرت حرکت نمی کرد، بلکه آن را تقویت نیز می کرد...

نیاز به شناخت تحولات و پیشرفتهای جهانی و تربیت معلمان و فرهیختگان در داخل کشور، وجود اولین مدرسه ایرانی، یعنی دارالفنون را ایجاب می کرد. تاسیس مدرسه دارالفنون با پدیده نوظهور دیگری در ایران مقارن بوده که آن هم «نهضت ترجمه» است. در این مقاله به تاسیس و تاریخچه مدرسه دارالفنون و نهضت ترجمه و رابطه میان این دو پدیده اثرگذار فرهنگی در تاریخ ایران پرداخته می شود...

به نظر می رسد که یکی از تاثیرات اساسی و بارز اندیشه های اقبال، گشودن باب نقد معرفت شناختی از فلسفه غرب (و نیز فلسفه و کلام شرق - در سیر فلسفه در ایران) است. در این مسیر نقد فلاسفه و نحله های معرفت شناختی ایشان، به طور کلی، جهت و پرتوی روشن بر منظر کسانی انداخته می شود که می خواهند در جهت اندیشه های اقبال گام بزنند. هگل و نیچه که به طور مختصر در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته اند، نمونه دو جریان فلسفی - فکری غرب اند که یکی کلامی و ایده آلیستی می اندیشد و دیگری اصطلاحا ضد کلامی و اخلاقی؛ و اقبال هر دو آنها را دچار ضعفها و کاستی های فکری فراوان می داند...

در میان حوادث شگرف تاریخی جهان، جنبش مشروطیت ایران در 1324 ق موقعیت برجسته ای دارد. این نهضت را باید نقطه تحول واقعی در حیات ملت ایران تلقی کرد که در جریان آن ملت ما بر استبداد قرون وسطایی خوکامگان فائق آمد. گروه زیادی از مردم در این جنبش به پا خاستند و تلاش کردند؛ ولی به علت ناآگاهی از سیر تحولات بین المللی و نداشتن تشکیلات دقیق و منسجم و عدم توجه به عقاید و سنن مذهبی، رشته نهضت از هم گسیخت و انقلاب از جاده و مسیر اصلی منحرف شد و نتایج لازم استخراج نگردید...