فصلنامه مقالات و بررسیها
شماره 2 (پیاپی 79، 1385)

علامه مجلسی به عنوان یکی از برجسته ترین محدثان امامیه که به گردآوری بزرگترین دائره المعارف حدیث شیعه موفق گردیده است، علاوه بر احیای نسخه های در حال اضمحلال حدیث و طبقه بندی بدیع احادیث، به شرح و تفسیر متون حدیث پرداخت و تا حدی مشکلات اخبار را حل کرد. اصولی که مجلسی در فقه الحدیث از آن بهره برده است به عنوان الگویی در نقد و فهم حدیث از اهمیتی به سزا برخوردار است. در این مقاله سعی شده است اصول نقد متن حدیث و نیز اصول فهم حدیث از منظر مجلسی در بحار الانوار مورد کاوش قرار گیرد.

این پژوهش به بررسی «ماهیت معنا» که شالوده هرمنوتیک متن بر آن استوار است نظر دارد، اما نظر نویسنده در این مقاله معطوف به بازیابی دیدگاه سه جریان دامنه دار تفسیری تاویلی در میان مسلمانان است. از همین رو، تعقیب این هدف خطیر از طریق بازخوانی هر یک از این سه رویکرد، یعنی عقل گرایی اجتهادی، متن گروی ظاهری، درون گروی باطنی و کشف دیدگاه های آنان در ماهیت معنای قرآن و مرکز جستجوی آن، صورت پذیرفته است. برداشت نویسنده از این سه رویکرد تفسیری در مساله معنا در تعبیر متن محور، مخاطب محور و جامع نگر (متکلم، مخاطب، متن) خلاصه می شود.

«مبانی» به معنای اصول و اساس هر چیزی است. در علوم نیز به اصول، بنیان ها و اجزای اصلی تشکیل دهنده هر علم گویند، که آن علم بدون آن ناقص خواهد بود. این مبانی از آن جهت که در هر علم متعددند، عموما درباره علوم به صورت جمع آن کاربرد دارد، مثل «مبانی تفسیر» یا «مبانی علم الحدیث» و...؛ «فقه الحدیث» نیز دارای اصول و مبانی متعددی است که «فهم حدیث» بدون آن شکل نمی گیرد. این مبانی، همان «پیش دانسته ها» و نه پیش فرض ها یی است که غالبا ریشه در سایر علوم دارد. «فقه الحدیث» دارای سه دسته مبانی است: «مبانی مشترک» فهم متن، که برای فهم هر متنی از جمله حدیث لازم و مؤثر است؛ «مبانی اختصاصی متون وحیانی» از جمله حدیث صحیح یا «سنت مقطوعه»؛ و «مبانی اعتقادی» فهم حدیث. این مبانی می تواند با «مبانی شخصیه» متفاوت باشد.

چنان چه در عقود معوض یکی از طرفین از تسلیم عوض یا معوض خودداری کند، این موضوع مطرح می شود که آیا طرف دیگر می تواند صرفا به دلیل عدم تسلیم عوض، عقد مزبور را فسخ کند؟ بیشتر فقهای امامیه یا متعرض این مساله نشده اند یا تنها الزام طرف به تسلیم را مطرح کرده اند. فقهای قائل به حق فسخ به دو گروه عمده تقسیم می شوند: گروهی که حق فسخ را تنها پس از تعذر الزام پذیرفته اند و گروهی دیگر که حق فسخ و الزام را در ردیف یکدیگر قرار داده و به طرف اجازه داده اند متعهد را به تسلیم الزام یا عقد را فسخ کند. در این مقاله ضمن بیان دیدگاه های فقهای امامیه درباره حق فسخ در صورت امتناع از تسلیم، در عقودی مانند بیع، اجاره، مزارعه، مساقات و صلح، به این موضوع پرداخته شده که تا چه حد امکان فسخ به عنوان یک قاعده مدنظر بوده است

مساله اعتبار مطلق یا مشروط روایاتی که در کتاب های چهارگانه حدیث شیعه (کافی، فقیه، تهذیب و استبصار) گردآوری شده مهمترین چالش میان اخباریان و اجتهادگرایان است. مجتهدان اصولی که جملگی در عدم اعتقاد به اعتبار همه روایات کتب اربعه اشتراک نظر دارند در مورد دایره اخبار معتبر یکسان نمی اندیشند. برخی از آنها به اعتبار اغلب روایات این کتب تمایل دارند، و گروهی دیگر روش سخت گیرانه را برگزیده و اکثر این روایات را دچار آفت ضعف سند می دانند. در این مقاله ضمن بررسی این نظریات، نظریه چهارمی ارائه شده است. بر اساس این نظریه ملاک اعتبار سندی خبر، «مقبولیت عرفی» آن است. نتیجه این نظریه این است که همه روایات کتب چهارگانه واجد معیار مقبولیت عرفی بوده و از نظر سند معتبرند و صحت آنها نیازی به اثبات وثاقت راویان ندارد، ولی حجیت و اعتبار مطلق آنها به نبود موانعی که غالبا به متن مربوط است مشروط خواهد بود.

اسانید روایات تفسیر عیاشی، از تفاسیر ماثور اولیه شیعه، به دست یکی از ناسخان حذف و در نتیجه، امکان نقد اسانید روایات این کتاب از پژوهندگان سلب است. برخی از تفسیرپژوهان بر این باورند که اسانید شمار بسیاری از روایات این تفسیر را در شواهد التنزیل حاکم حسکانی می توان یافت. این پژوهش که با مقایسه مندرجات این دو اثر سامان یافته، نشان داده است که این نظر از دقت و قوت علمی لازم برخوردار نیست.

درصد قابل توجهی از روایات معصومان(ع) در تبیین و توضیح واژگان وارد شده است. با بررسی این روایات روشن می شود که توضیحات معصومان از واژگان، چه واژگان قرآن یا واژه های دیگر روایات، از یک نوع نبوده، بلکه از تنوع خاصی برخوردار است. پاره ای از توضیحات از سنخ معناشناسی لغوی، پاره ای از مقوله تبیین و تفسیر، در مواردی نیز از نوع بیان تاویلی و گونه های دیگر است. این مقاله درصدد شناسایی گونه های مختلف تبیین واژگان در روایات معصومان و در کنار آن، توجه به توسعه معانی کلمات در این روایات است.