ماهنامه زمانه
پیاپی 84-85 (شهریور و مهر 1388)

گفتمان انقلاب اسلامی، که به نوعی تداوم حرکت انبیا و متصل به تعالیم آسمانی است، از ریشه و اساس با گفتمان های رقیب خود، مانند سوسیالیسم، کاپیتالیسم و صهیونیسم، تفاوت دارد. چنانچه دال مرکزی گفتمان انقلاب اسلامی را اسلام و هویت اسلامی بدانیم، کاملا واضح است که جنس آن با دال مرکزی سایر گفتمان های معاصر و ماقبل آن فرق می کند.
البته نمی توان بر این اساس و با این مقدمه که گفتمان انقلاب اسلامی اصالت فطری و الهی دارد، از آسیب شناسی گزاره های آن و موقعیت تاریخی گفتمان های رقیب غافل شد، بلکه باید اولا به بسط کامل گفتمان انقلاب اسلامی دل سپرد و به این گام های پیموده دلخوش نبود و ثانیا همواره در تکاپوی بازتولید و روزآمد کردن آن برآمد تا از اعتبار نیفتد و از دسترس خارج نگردد.
البته نباید انتظار داشت گفتمان معنوی انقلاب اسلامی ما به زودی و به درستی در سطح جهان درک و فهمیده شود و چنان که در سی سال گذشته نیز عده بسیاری، به ویژه غربی ها، از فهم درست گفتمان انقلاب اسلامی عاجز بوده اند، زمان و اهتمام بیشتری برای مفاهمه و گسترش این گفتمان در سطوح بالاتر تاریخی و جغرافیایی نیاز است.

گفتمان ها فراتر از ایدئولوژی هستند؛ زیرا رفتارهای اجتماعی و سیاسی، سازمان ها و نهادها و انواع عمل ها و عکس العمل ها را نیز دربرمی گیرند. باوجودآنکه تحلیل گفتمانی برآیند پیچیده تر شدن مسائل سیاسی و اجتماعی جامعه بشری بود و در فضای بهت آفرین پسامدرنیسم پا به عرصه وجود گذاشت، کار تحلیلگران مسائل کلان اجتماعی و سیاسی را ساده تر کرد. سه رکن اصلی نظریه گفتمان کارآمدی بسیاری در تبیین ساده تر و واقعی تر مسائل اجتماعی دارند. صاحب نظران انقلاب اسلامی، یعنی بزرگ ترین پدیده سیاسی اجتماعی قرن، را نیز از منظر «نظریه گفتمان» با قدرت و عمق بیشتری تحلیل کرده اند در مقاله پیش رو آشنایی دقیق تر و عمیق تری با ارکان نظریه گفتمان و چگونگی به کارگیری آن در تحلیل پدیده انقلاب اسلامی مدنظر قرار گرفته است.

آیا اسلام سیاسی به گفتمان غالب در مقابل گفتمان مدرن تبدیل خواهد شد؟ بسیاری معتقدند بحران های کنونی مدرنیسم در هزاره سوم، که سبب زیرپا گذاشته شدن بسیاری از اصول آن و تزلزل در ایدئولوژی، اقتصاد و امنیت و فرهنگ شده است، از غلبه یافتن گفتمان اسلام و انقلاب اسلامی در دنیای معاصر ناشی می شود، اما بحث درباره اینکه اجزای این گفتمان چه هستند و چگونه شکل گرفته اند، و دال مرکزی، غیریت و شرایط امکان در گفتمان انقلاب اسلامی چگونه و براساس چه مبنایی تعریف می شوند به پژوهش های پردامنه ای در حوزه تحلیل گفتمانی انقلاب اسلامی نیاز دارد.
مقاله پیش رو با چنین رویکردی فراهم گردیده است.

عدل، یکی از اصول مذهب شیعه، از شرایط مهم برای ولایت و مرجعیت، و نیز از اهداف مهم انقلاب اسلامی مردم ایران است؛ بنابراین نباید اندیشه عدالت و عدالت خواهی در سیر تکوین انقلاب اسلامی را بی توجه به ژرفای اعتقادی و فکری آن در نظر گرفت. هرچند عدالت از دوران باستان فضیلتی فردی و اجتماعی، و آرمان بسیاری از جنبش های مختلف سیاسی و اجتماعی بوده است، هم اکنون و در نظام ظالمانه جهانی، گویی از آن حکمت های باستانی و آموزه های انقلابی ایدئالیستی خبری نیست و تنها ندایی که عدالت را از اعماق وجود فریاد می زند و در مسائل جهانی پای آن را به میان می کشاند، اندیشه اعتقادی لحاظ شده در انقلاب اسلامی ایران و به عبارت دیگر عدالت خواهی شیعه است که از صدر اسلام تا حادثه عاشورا و از آنجا تا قیام مهدی صاحب الزمان همچنان در جوش و خروش بوده است و خواهد بود.
در نوشتار ذیل با این اندیشه و این آرمان بلند انقلاب اسلامی به گونه ای عمیق تر و دقیق تر آشنا خواهید شد.

پیوند عمیق و عاشقانه انقلاب اسلامی ایران با نهضت عاشورای امام حسین(ع) را با هیچ نمونه ای در تاریخ مکتب ها، نهضت ها و انقلاب ها نمی توان مقایسه کرد. فلسفه سیاسی عاشورا، که جوهره مکتب سرخ تشیع است، از همان آغاز ظهور انقلاب اسلامی در 15 خرداد 1342 بنیان فکری و نظری نهضت امام خمینی(ره) شد و مرحله به مرحله آن را از زلال عطش سوز خود سیراب کرد تا به پیروزی بهمن 1357 رساند و از آنجا همراهی اش کرد تا از کوران تفرقه ها و تعدی ها و هشت سال جنگ ویرانگر گذشت. و تا اکنون در هر مرحله ای از انقلاب، حسین(ع) «مصباح الهدی و سفینه النجاه» انقلاب اسلامی ما بوده است.
در این راه، پیر فرزانه و رهبر یگانه انقلاب، امام خمینی(ره) اولا با شفاف سازی نهضت امام حسین(ع) و ارجاعات تاریخی به آن، این نهضت را سرچشمه همه قهرمانی ها و پایداری ها نمود و ثانیا تاثیر عملی آن در رهایی از ظلم و رسیدن به سعادت و آزادگی را برای جهانیان آشکار ساخت.
عاشورا، ریشه های انقلاب اسلامی ما و رمز پیروزی و بقای آن است و هرچه که در تبیین، حفظ و تعمیق این فلسفه کوشش و پژوهش شود، سزاوار تقدیر است. در مقاله پیش رو ریشه های عاشورایی انقلاب اسلامی از نگاه رهبر فقید انقلاب بیان شده که به منظور بهره مندی شما عزیزان تقدیم گردیده است.

اینکه چرا حضرت امام خمینی(ره) به مبارزه مسلحانه خوش بین نبود و اجازه آن را در زمان نهضت انقلابی مردم به هیچ فرد و گروهی نمی داد برای ما، که در فضای فرحناک پس از پیروزی انقلاب اسلامی نفس می کشیم، ابهام چندانی ندارد، اما برای بعضی از مبارزین و انقلابیان در دوران قبل از پیروزی انقلاب اما و اگرهای بسیاری ایجاد کرده بود.
انقلاب که پیروز شد و چند سالی که از این پیروزی گذشت، برای بسیاری تازه معلوم شد که این انقلاب چقدر فکری و عمیقا فرهنگی است و مبارزات مسلحانه چه ابزارهای کوچکی برای آن پیروزی بزرگ بوده است. در این مقاله فراز و فرودهای مبارزه مسلحانه در تاریخچه انقلاب اسلامی و دیدگاه های نافذ امام خمینی(ره) در این باره را مطالعه خواهید فرمود.

وقتی که سه دهه پرفراز و نشیب از یک انقلاب تمام عیار و جاندار را گذرانده باشیم، و احساس کمی تا قسمتی آسیب دیدگی فهم ما را از این انقلاب تحت تاثیر قرار داده باشد، خودبه خود راهی به آسیب شناسی و پلی به آینده پژوهی آن خواهیم زد. آیا آسیب هایی که انقلاب های بزرگ جهان را از پای انداخت یا از دور خارج نمود، به انقلاب اسلامی ما نیز خواهد رسید؟ بی شک به دلیل تفاوت انقلاب اسلامی ایران با سایر انقلاب های عصر جدید و ذات منحصربه فرد فرهنگی و ایدئولوژیک آن باید نظریه ها، تحلیل ها و آسیب شناسی های آن را فراتر از نظریه پردازی های متداول شکل بدهیم و بدانیم که تحلیل های سکولاریستی از پدیده ای چنین ضدسکولاریستی، اگر ناممکن نباشد، ناکافی و ناقص است. هم نظریه انقلاب اسلامی و هم آسیب شناسی آن، بیش از هر چیز باید از دل مکتب اسلام و تشیع برون آید وگرنه نظریه های سکولاری یا فرادینی اساسا توانایی درک زوایای عمیق فرهنگی و اجتماعی این انقلاب را نخواهند داشت.
بنابراین لازم است (به ویژه در این موقعیت حساس) به اندیشه ها و آرای متفکران و نظریه پردازان انقلاب رجوع، و نقد و تحلیل انقلاب اسلامی را از دل نظریه های مکتبی و دینی اسلام استخراج کنیم. در این زمینه بی هیچ شبهه ای رجوع به اندیشه ها و آثار متفکر و نظریه پرداز بزرگ انقلاب اسلامی، علامه شهید مرتضی مطهری (طاب ثراه)، اولویت اول ما خواهد بود.
آنچه پیش رو دارید کوششی است در زمینه آسیب شناسی انقلاب از منظر آن استاد شهید که براساس همین لزوم و ضرورت تقدیم گردیده است.

هم تحلیل های بسیار بدبینانه و هم نظریه های خوش باورانه ما را از آسیب شناسی دقیق و علمی پدیده انقلاب اسلامی دور می کنند و به حل گره های نظری و عملی پیش روی نظام و انقلاب اسلامی و از میان بردن بحران ها و مشکلات احتمالی یا موجود هیچ کمکی نخواهد کرد. فقط با طرح رویکرد روشمند علمی در حوزه جامعه شناسی سیاسی آن هم از سوی اندیشمندان و نظریه پردازان بومی و داخلی است که می توان امیدوار بود نظام و انقلاب اسلامی استحکام پرشکوه مورد انتظار را به دست آورد.
یکی از مسائل مهمی که هرچه پیش می رود اهمیت آن افزون تر و حساسیت آن بیشتر آشکار می شود، نظریه پردازی کردن عمیق و دقیق درباره مفهوم مردم سالاری دینی است که بیش از سه دهه در کشورمان محقق شده است. اگرچه بحث جمهوریت و اسلامیت از ابتدای نهضت اسلامی و در سال های اولیه پیروزی انقلاب مطرح بوده و مناظره ها و موضع گیری های مختلفی را در پی داشته است، ضرورت توجه عمیق و گسترده به آن در این برهه، که باید ارزش ها را به نسل جدید انقلاب منتقل کرد، قطعا بیشتر خواهد بود. در مقاله پیش رو زمینه ها و بسترهای آسیب شناسی صحیح در عرصه مطالعات انقلاب اسلامی و به ویژه دو مفهوم جمهوریت و اسلامیت، تبیین شده است.

شاید از نظر عده ایی دوران هشت ساله دولت اصلاحات، در تاریخ ایران بعد از انقلاب، دوره ای درخشان در زمینه تحزب به شمار آید، اما با نگاهی دقیق از منظر جامعه شناسی سیاسی، می توان دریافت که متاسفانه این دوره از انقلاب اسلامی، حداقل در زمینه تحزب دچار واپس گرایی شد و ویژگی های اصلی نظام حزبی به کلی از صحنه سیاست و اجتماع محو گردید، البته این موضوع به تحلیل، بررسی و پژوهش های فراوان نیاز دارد و نمی توان با کلی گویی و شعارزدگی سخن گفت، ولی اگر در حوزه جامعه شناسی احزاب مطالعاتی انجام داده باشید و آموخته های خود را بر شرایط تحزب در ایران عصر اصلاحات تطبیق دهید، احتمالا شما نیز با نظر نویسنده مقاله پیش رو موافق خواهید بود.

حکم تاریخی حضرت امام(ره) علیه سلمان رشدی، علاوه بر اینکه رسالت و مسئولیتی مذهبی از سوی بزرگ ترین رهبر جهان اسلام بود، نوعی مبارزه طلبی علیه دنیای استکبار نیز تلقی می شد. کشورهای غربی، به ویژه اروپائیان، به بهانه حمایت از آزادی قلم و دموکراسی مواضع تندی در برابر این فتوا اتخاذ کردند و حتی سفیران خود را از تهران فراخواندند، اما همگی همان گونه که امام راحل(ره) پیش بینی کرده بود، با ذلت و سرشکستگی ناگزیر به ایران بازگشتند. بسیاری از کشورهای دیگر مانند چین و شوروی نیز براساس منافعی که در تقابل با بلوک غرب داشتند و نه از روی احترام به اسلام و مسلمانان، اقدام کشورهای غربی در حمایت از سلمان رشدی و ضدیت با امام خمینی(ره) را محکوم کردند. اما به هرحال پیروز این مبارزه سخت و سرنوشت ساز، مسلمانان بودند نه غربی ها! و به گفته بعضی از مطبوعات این فتوا سبب تحقیر و تمسخر اروپا، پیروزی امام خمینی(ره) و قدرت یافتن اسلام گردید. مقاله پیش رو به یادآوری و تکمیل دانسته های شما کمک خواهد نمود.

اینکه انقلاب اسلامی ایران با نهضت های رهایی بخش ارتباط تنگاتنگ پیدا کرد و اینکه ارتباط جمهوری اسلامی با حزب الله لبنان چنین عمیق و مداوم بوده است را نباید بی منطق و ناشی از هیجانات و احساسات اولیه انقلاب دانست؛ به ویژه که همراهی، حمایت و هم آوایی ایران با جنبش حزب الله حتی از تعاملات استراتژیک هم فراتر است و بخشی از هویت این همانی آنها را نشان می دهد. نه فقط پیوندهای عمیق ناشی از هم دینی و هم مذهبی و ضرورت های انقلابی گری و مبارزاتی، بلکه حتی از لحاظ ملی و تمدنی هم می توان ریشه های این سیاست مستدام حمایت گرانه جمهوری اسلامی از حزب الله لبنان را دید.
این مهم ترین دوست و متحد استراتژیک ایران در صحنه بین الملل، از قضا در خط مقدم رویارویی با استعمارگران صهیونیسم زده قرار دارد و ضعف یا قدرت هر کدام از این دو متحد و دوست، فورا و مستقیما بر دیگری نیز تاثیر می گذارد.
نویسنده در این مقاله سیاست خارجی جمهوری اسلامی نسبت به حزب الله لبنان را از منظر سازه انگاری تحلیل کرده و دلایل تداوم سی ساله این سیاست را شرح داده که امید است برای شما عزیزان مهربان مفید باشد.

یاسپرس درباره مبارزات استقلال طلبانه گاندی معتقد بود که «عدم خشونت گاندی فی الواقع خشونت را حذف نمی کند و فقط جهت آن را تغییر می دهد»؛ زیرا حتی ریاضت دادن به خود و رنج رسانی به خویش هم نوعی خشونت است، اما غیر از این نکته و بسیاری نکته های دیگری که متفکران معاصر بر فلسفه «عدم خشونت» گاندی وارد کرده اند، او خود می دانست که فلسفه اش به آن بی خشونتی که معروف شده هم نیست و برای همین بود که نگاهش را از قیام حضرت سیدالشهدا(ع) در عاشورا نمی دزدید و پنهان نمی کرد.
او می دانست که گاهی انگیزه انسانی و تایید عقلا کار برد خشونت را توجیه می کند؛ بنابراین هرچند که گاندی به «پیامبر صلح» و «نماد جاویدان عشق و تفاهم» در دنیای متوحش و خشونت زده عصر خویش معروف شد، الگوی مبارزاتی او جز برای خودش و همان قیامی که رهبری کرد مصداقی نیافت. خود او نیز در دوران رهبری خود بر هندوستان مستقل و آزاد درباره مسائل جنگ جهانی اول و دوم مواضعی در پیش گرفت که با مطلق بودن فلسفه به کار نبردن خشونت تعارض داشت.
در مقاله زیر با زیر و بم این اندیشه و فراز و فرودهای گاندی بر امواج آن آشنا خواهید شد.