مجله جامعه شناسی ایران
سال سیزدهم شماره 3 (پیاپی 38، پاییز 1391)

هدف از این مقاله بررسی نظرات فروید در مورد سوبژکتیویته و نسبت آن با سوژه ایدئولوژیک آلتوسر است. در این مقاله ابتدا نگاه فروید، به عنوان یک فیلسوف اجتماعی، به سوژه بررسی می شود و سپس اندیشه های او با نوع نگاه آلتوسر به سوژه مورد مقایسه قرار می گیرد. ایگو در کار فروید جایگاه سوژه در مباحث فلسفی- جامعه شناختی را دارد. ایگو (یا همان سوژه) از منظری روان کاوانه با کمک مکانیسم های دفاعی دست به تحریف واقعیت می زند و به صورتی خیالی خود را مولف کنش های خود می داند. به همین نسبت در اندیشه آلتوسر، ایدئولوژی بازنمایی رابطه خیالی افراد با واقعیت است. سوژه از منظر آلتوسر به شکلی خیالی خود را مولف کنش های خودش می داند و تنها ذیل استیضاح ایدئولوژی است که سوژه سامان سخن گفتن می یابد اما این مکانیسم استیضاح در سطحی ناخودآگاه عمل می کند. در این مقاله با مرور اندیشه های فروید در مورد سوژه و وجوه جامعه شناختی این اندیشه ها، برآنیم که نشان دهیم مکانیسم های دفاعی ایگو واجد خصلتی ایدئولوژیک اند و از همان مکانیسم هایی بهره می جویند که ایدئولوژی در بیان اکتوسربی در تحریف واقعیت بهره می جوید.

مطالعه و تحقیق در باب شیوه ها و چگونگی امکان رمزگشایی از متون رسانه ای همواره یکی از مهمترین دغدغه های حوزه مطالعات فرهنگی بوده است. متغیرهایی نظیر طبقه اجتماعی، شغل، میزان درآمد و دسترسی گفتمانی در تحلیل ها مورد توجه بوده اند اما این متغیرها اگرچه در همه جوامع اهمیت دارند اما بر حسب زمینه های اجتماعی می‎توان متغیرهای تعیین کننده دیگری را هم به آن فهرست افزود. در مقاله حاضر ما این پرسش را به آزمون می گذاریم که متغیر دین داری تا چه اندازه می تواند در فهم و برداشت از متون رسانه ای تاثیرگذار باشد. به نظر ما شیوه های دین داری افراد به عنوان متغیر واسط و تاثیرگذار در کنار متغیرهای مهمی چون دسترسی گفتمانی عمل می کند. برای آزمون ایده مورد نظر، ابتدا برنامه خبری 21 تلویزیون را بررسی کردیم و سپس خوانش از این تولیدات خبری را در سه مصاحبه گروهی مجزا (معلمان، دانشجویان و طلاب) وارسی کرده ایم. نتایج نشان داد که شکلی خاص از دین داری یعنی دین داری رسمی به شدت با شیوه های خوانش افراد از متون تلویزیونی رابطه دارد. بنابراین تلویزیون از طریق تولیدات رسانه ای، افرادی را با خود هم عقیده می سازد که از پیش با آن رویکرد به مسائل نگاه می کردند. نقش تلویزیون نقشی تقویت کننده است و از سوی دیگر نتایج نشان داد که در ایران سازوکار رمزگشایی باید با نوع دین داری افراد در ارتباط قرار داده شود.

بررسی ها حکایت از آن دارد که آن چه در کانون توجه برداشت‎های تجربی صورت گرفته از مشارکت قرار دارد؛ پرداختن به سنجه های میزان و فعالیت مشارکتی و در برخی نیز بررسی موانع آن است. این نوشتار ضمن تاکید بر چنین تحقیقاتی، با اولویت بندی سنجه های مشارکت، روحیه مشارکت جویی را اولویت نخست خود در آسیب شناسی این موضوع دانسته و با رجوع به مباحث نظری و برساختن مفاهیم فایده‎گرایی، بیگانگی اجتماعی، رضایت از زندگی، تقابل ارزشی، افول باورهای دینی و اعتماد با روش نمونه‎گیری خوشه‎ای چند مرحله ای آن‎ ها را در 400 پرسش‎نامه میان دانشجویان منطقه هفت دانشگاه های آزاد اسلامی کشور(یعنی استان‎های کرمان و هرمزگان) به محک آزمون نهاده است. یافته ها حکایت از آن دارد که به استثناء متغیر رضایت از زندگی، تمامی پیش فرض‎ها معنادارند. هرچند که میزان و جهت تاثیرگذاری شان متفاوت است. همچنین ضریب رگرسیون دلالت بر سهم بیشتر متغیرهای افول باورهای دینی، تقابل ارزشی و اعتماد اجتماعی در تغییرات متغیر وابسته است.

مطالعه حاضر با عنایت به نقش قابل توجه سرمایه اجتماعی و مولفه های آن از جمله اعتماد، روابط و مشارکت اجتماعی در تبیین واریانس احساس ناامنی اعضای جامعه درصدد است به بررسی رابطه سرمایه اجتماعی با میزان احساس امنیت اجتماعی در بین ساکنان شهر یزد بپردازد. در این پژوهش که به روش پیمایش انجام شده، 246 نفر از ساکنان مناطق سه گانه شهر یزد با استفاده از شیوه نمونه گیری خوشه ایمتناسب (PPS) انتخاب و با کمک ابزار پرسش‎نامه مورد مطالعه قرار گرفتند. احساس امنیت اجتماعی در دوازده بعد جانی، مالی، اقتصادی، شغلی، اخلاقی، فرهنگی، عاطفی، احساسی، فکری، حقوقی، قضایی و نوامیس و سرمایه اجتماعی در سه بعد اصلی اعتماد اجتماعی، شبکه اجتماعی و هنجار اجتماعی سنجیده شده است. اعتبار ابزار به شیوه محتوایی محرز شده است و بالا بودن ضریب آلفای کرونباخ برای متغیرها، حکایت از مطلوبیت پایایی ابزار پژوهش دارد.
یافته های تحقیق حکایت از رابطه مستقیم و معنی دار سرمایه اجتماعی و ابعاد سه گانه آن با احساس امنیت اجتماعی دارد. هماهنگی یافته های پژوهش حاضر با نظریات گیدنز، جانسون، پارسونز و بوردیو در تبیین نقش تقویت سرمایه اجتماعی بر میزان افزایش احساس امنیت اجتماعی، ضرورت بسترسازی جهت ایجاد و تقویت سرمایه اجتماعی آحاد جامعه را آشکار می سازد.

هدف از این پژوهش شناخت زندگی روزمره ایرانی از خلال مطالعه یکی از فضاهای عمومی شهری یعنی پارک ها می باشد. در کلان شهر تهران دو پارک عمومی بزرگ که یکی در منطقه مرفه‎نشین در منتهی الیه شمال تهران و دیگری در جنوب این شهر قرار دارد، برای بررسی انتخاب شدند. در شهر متوسط کرمان نیز دو پارک مادر و شورا برگزیده شدند که یکی در منطقه مرفه شهر و دیگری در مرکز شهر جای دارد.
تهران کلان‎شهری است به‎شدت بیگانه ساز که به نظر می‎رسد معضلات مدرنیت در آن بیش از مزیت های آن باشد. در یک چنین کلان شهری پرسه زنی و وقت گذرانی در پارک گریزگاهی مهم برای فرار از بیگانگی است که کلان شهر به وجود می‎آورد. اما آنچه از مدرنیته وارد کرمان شده است، بیشتر ابزارها و سازه های مدرن است، رابطه خویشاوندی هنوز مستحکم است و علی‎رغم این‎که خانواده گسترده به شکل سابق آن زوال یافته، اما هنوز اغلب خانواده های جوان ترحول یک خانواده مرکزی سازمان یافته و تعاملات خود را شکل می دهند. در این فضا، بیگانگی و فردیت به شدت تهران وجود ندارد. همین امر تا حدودی زندگی روزمره این دو شهر را از هم متفاوت ساخته است. در نتیجه دو نوع فضای پارک تا حدودی متفاوت توسط شهروندان تولید شده است.

بررسی و سنجش کیفیت زندگی به ویژه کیفیت زندگی شهری در ایران، با توجه به شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی خاص ایران و نیز تاکید سند چشم انداز بیست ساله کشور بر این امر، از اهمیت خاصی برخوردار است. با توجه به جایگاه کیفیت زندگی در شهرها و مناطق و با توجه به این‎که هنوز در ایران سیستم جامعی در زمینه سنجش کیفیت زندگی ایجاد نشده، توجه به بررسی جنبه های مختلف این امر می‎تواند راه هایی برای دستیابی به نظام جامع سنجش کیفیت زندگی باشد. بنابراین مقاله حاضر، با هدف تعیین شاخص های نظری سنجش کیفیت زندگی عینی، ضمن ارایه مدلی برای سنجش کیفیت زندگی شهری در ایران بر طبق تحلیل آمارهای موجود (تحلیل ثانوی داده ها) و نیز با استفاده از تحلیل خوشه‎ای، به رتبه بندی استان‎های ایران از لحاظ برخورداری از میزان کیفیت زندگی پرداخته است. نتایج این پژوهش نشان می‎دهد، استان اصفهان با نمره کیفیت زندگی 52/4 بالاتر از حد میانگین، بالاترین رتبه (رتبه1) را در میان استان‎های ایران به خود اختصاص داده است. استان‎های یزد با نمره 85/3، فارس با نمره 16/3 و تهران با نمره 12/3 در رتبه های بعدی قرار دارند. استان ایلام نیز با نمره 58/3- زیر حد میانگین در کیفیت زندگی پایین‎ترین رتبه را (رتبه 30) در این خصوص داشته است.

اصطلاح طرد اجتماعی (یا واپس‎زدگی)[1]، در معنایی که امروزه از آن می شناسیم، نخستین بار در دهه 1970 در فرانسه مورد استفاده قرار گرفت. طرد اجتماعی در عین این که وضعیتی ایستا از محرومیت به شمارمی آید، فرایند پدیدآورنده این محرومیت نیز تلقی می شود. این مفهوم، ارتباط تنگاتنگی با مفهوم فقر چندوجهی دارد، اما با آن هم پوشانی ندارد. هر دو مفهوم، برگرفته از دیدگاه آمارتیا سن[2] موسوم به ناکامی قابلیتی[3] هستند، با این تفاوت که در رویکرد طرد اجتماعی، این ناکامی به معنی ناتوانی در مشارکت و یا ناتوانی عملکردی[4] است.
تقریبا در همه تعاریف طرد اجتماعی، متغیرهایی مانند مسکن، بهداشت و سلامت، و آموزش را می‎توان ملاحظه کرد و مسائل و مفاهیمی همچون مشکلات مالی، نیازهای اساسی، تماس های اجتماعی[5] و ناخشنودی اجتماعی[6] نیز در برخی تعاریف آن به چشم می خورند. از حیث مقوله زمان، یکی از ویژگی های طرد اجتماعی، طولی بودن[7] آن است. به عبارت دیگر، مدت زمان محرومیت، مولفه ای مهم در تعریف طرد اجتماعی (و نیز شکل گیری طرد) است. علاوه بر این، طرد اجتماعی یک جامعه را می توان حاصل انباشتگی طرد اجتماعی افراد آن جامعه دانست.
[1]. طرد اجتماعی یا واپس زدگی اجتماعی، در این متن، معادل با Social Exclusion در نظر گرفته شده است. با توجه به این‎که زمانی چندان از طرح این مفهوم در محافل علمی و دانشگاهی کشور ما نمی‎گذرد و باب بحث در مورد آن در سال‎های اخیر گشوده شده است. معادل فارسی به کار رفته برای این مفهومن فعلا جنبه پیشنهادی دارد.