فصلنامه لسان مبین (پژوهش ادب عرب)
پیاپی 15 (بهار 1393)

در میان شاعران معاصر عرب، احمد مطر از معدود شاعرانی است که زندگی خویش را وقف ملتهای عرب کرده و در اشعارش، مردم خفته عرب را مخاطب قرار داده است؛ وی در سروده های برجسته خویش با نام «لافتات»(پلاکاردها)- مانند «قرآن» سرنوشت عبرت انگیز اقوام عاد و ثمود را باز می گوید- قاصد تجربه های تلخ همانندان عاد و ثمود است تا از این رهگذر، یارای آن را داشته باشد که توده مردم را از خطر حاکمیت و فرمانروایی تباهی و فساد، زنهار دهد و مایه عبرت آیندگان را فراهم آورد. از این رو، مخاطب شعر مطر، طبقات و گروه هایی خاص نیست، بلکه مخاطب شعر او تمام ساکنان غفلت زده سرزمینهای عربی هستند؛ چرا که شعر او، تصویرگر عشق و ارادت او به مردم است. در جستار حاضر، پس از نگاهی کوتاه و گذرا به زندگی احمد مطر، در مرتبه نخست، چهره مردمی شعر مطر و دلایل مقبول بودن او و در مرتبه بعد سیمای سیاسی شعر مطر و مهمترین عناصر ایدئولوژی سیاسی شعر او را مورد توجه قرار داده است.

انسان با زیستن در درون زبان خویش و با به نظاره نشستن جهان از پنجره کلمات و ساختارهای صوتی و نحوی آن، جهان اندیشگی خود را می سازد. نحو عربی که تا پیش از ظهور «عبدالقاهر» نقشی کلیشه ای داشت و به صحت و سقم اعراب آخر کلمات بسنده می نمود با نگاه پویای او به نحو و طرح «علم معانی نحو»، خلق شاهکارهای ادبی در گرو آرایشهای نحوی قرار گرفت، نه کاربرد استعاره و مجاز. زیبایی های زبان عربی و ساختارهای نحوی آن همانند دیگر فنون و هنرها، به شدت متاثر از محیطی است که در آن بالیده است. در این جستار با روش توصیفی- تحلیلی و با توجه به تعریف «لایپ نیتس» از زیبایی، نخست مظاهر زیبایی وحدت در نحو مطرح می شود و آنگاه به مظاهر زیبایی کثرت که آزادی بیان بی نظیری را برای گوینده عربی به ارمغان می آورد، پرداخته می شود. دستاورد این پژوهش آن است که تا روح نحو در جمله ها دمیده نشود، دست یابی به نمط عالی سخن ممکن نخواهد بود. نحو با ایجاد وحدت عضوی میان طبقات صوری چنان تازگی و حرکتی به تصویرها، و تمام هنر سازه ها می بخشد که سبب رساندن معانی به قلب می شود.

نشانه شناختی، مجموعه ای از نظام نشانه ای است که رمزها را بایست با توجه به سیاق عبارت در آن یافت. متن ادبی با توجه به ساختار هنری و پیام زیباشناختی آن، دارای نظام نشانه ایی پیچیده است، طوری که عموما در آن یک دال بر چند مدلول، دلالت می کند. قرآن کریم به عنوان سرآمد متون بلاغی در تصویر گفتار و رفتار شخصیتها چنان ظرافتی به کار می گیرد گویی که شخصیت بر روی پرده نمایشی به مخاطب عرضه می گردد. در این میان، شخصیت زن- که از عناصر اصلی قصه است - در داستانهای قرآن نقشی بارز ایفا کرده است. آنان در داستانهای قرآن کنش گرانی آگاه هستند که واکاوی در شخصیت ایشان معانی دلالتی و نشانه ای را به خواننده عرضه می دارد و با توجه به این معانی، ابعاد نهان شخصیتشان نمایان می گردد. البته گاهی نیز شخصیت در داستان قرآنی، پنهان و در پرده ای از ابهام قرار می گیرد و این نشانه ها و رمزهاست که به خواننده کمک می کند تا ابعاد پنهانی وجود شخصیت آشکار سازد. حضرت مریم (س) تنها بانویی است که نامش صریحا در قرآن ذکر شده و در سوره های آل عمران، نساء، مائده، مریم، انبیاء، مومنون و تحریم گوشه هایی از زندگانی ایشان بازگو شده است. آنچه در کارکرد نشانه ای شخصیت مورد توجه است، رمزگان، تنوع در به کارگیری رمزگان در متن، نام شناسی، توصیفات، کنش گفتاری، کنش رفتاری و کارکرد بازیگرانه است که از مجموع اینها، می توان به درکی عمیق تر از شخصیت رسید. در مجموع می توان گفت نام مریم نماینده شخصیت ایشان است؛ همچنان که نام وی روح عبادت، لطافت و انعطاف پذیری را به مخاطب القا می کند، کنشهای رفتاری، گفتاری و توصیفات قرآنی درباره وی نیز بازگو کننده این معناست.

عبدالوهاب بیاتی و مهدی اخوان ثالث دو شاعر مشهور معاصر در ادبیات عربی و فارسی، توانسته اند افکار و اندیشه های خود را در قالب واژگان و تراکیب در خور توجه، به تصویر کشندا ز جمله ی این واژگان، «شب» است که در اشعار این دو شاعر، مفاهیم مختلف و متنوعی را در خود جای داده است. بیاتی و اخوان به دلیل تجربه های نسبتا مشابه در زندگی، با نگاهی تقریبا یکسان به این پدیده نگریسته اند؛ اگر چه تفاوتهایی نیز در این نگاه دیده می شود، تمرکز اصلی این مقاله بر اشتراکات معنایی این واژه است. با تمرکز بر واژه «شب» در شعر دو شاعر، دیده شد که دو شاعر از واژه «شب» و مصداق معنایی و بیرونی آن به مثابه عنصر زمانی صرف فراتر رفته اند و از آن به عنوان واژه ای نمادین و نشان دار بهره برده اند و آن را دست آویزی ساخته اند که وضعیت درونی و اجتماعی خویش را به آن پیوند بزنند؛ یعنی این واژه در اشعار هر دو شاعر به وصف اوضاع سیاسی و اجتماعی اختصاص داشته است. روش انجام این پژوهش توصیفی- تحلیلی و از نوع پژوهش کیفی است. بحث و بررسی در باب پرسشهای مورد نظر مقاله، در چارچوب مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی پیش می رود.

طنز، انتقاد غیرمستقیم از پلیدی ها و کجروی های جامعه با بیانی خنده آور است به هدف اصلاح کاستی ها و معایب؛ زیرا مردمی که نمی توانند صریحا انتقاد کنند از راه سخنان دوپهلو، غیرصریح، خنده آور و گاهی تلخ و گزنده، انتقادهای خود را بیان می کنند. یکی از حوزه هایی که در آن به کمک طنز می توان به واقعیات موجود پرداخت، ادبیات است؛ چراکه ادیب با زبان و قلم خود می تواند پرده از حقایق بردارد و ادبا و شاعران متعهد و مسوول در کشورهای مختلف به این طریق اهداف خود را بیان می نمایند. یکی از ادیبانی که با زبان طنز، از واقعیت دردناک جامعه خویش و دنیای عرب پرده برداشته و خوانندگان را به اندیشه وا می دارد، محمد ماغوط شاعر و نویسنده سوری است؛ چراکه وی در اوضاع خفقان بار سیاسی و اجتماعی پا به عرصه وجود نهاده و با زبان طنز آلود خود، مسائل و مشکلات دنیای عرب به خصوص فلسطین را بازگو می کند. این مقاله با روش تحلیل محتوا به دنبال پاسخگویی به این سوال است: طنز چگونه در آثار ماغوط جلوه گر می شود؟ و به تحلیل درون مایه های طنز او با سه محور فقر و فاصله طبقاتی، آزادی و مبارزه با استبداد، اشغال سرزمینهای عربی و بیان دیدگاه های او در این موارد پرداخته است تادرکی درست از شگرد طنزپردازی این ادیب بزرگ سوری را پیش چشم خواننده قرار دهد و به این نکته اساسی اشاره کند که طنز ماغوط کاملا روشنگرایانه و اصلاحگرانه است و در مسیر بهبود اوضاع جامعه گام بر می دارد.

عنوان، آستانه ورود به متن و پاره ای جدایی ناپذیر از آن است. خواننده پیش از خواندن متن، با نظام نشانه شناسیک عنوان روبرو است، نظامی که متنی موازی با متن اصلی می آفریند. در این نوشتار، با مقایسه تحلیلی- تطبیقی عنوانهای دو مجموعه داستانی«یکی بود و یکی نبود» سید محمدعلی جمالزاده و «الوثبه الاولی» از محمود تیمور، به خوانش شکلی، محتوایی، ساختاری و داستانی عناوین این دو مجموعه پرداخته شده است. مجموعه های داستانی«یکی بود و یکی نبود» و «الوثبه الاولی»، از نخستین نمونه های گونه داستان کوتاه جدید در ایران و مصر است. دگرگونی ساختارهای ادبی- داستانی در عناوین این دو مجموعه آشکار است. عناوین مجموعه داستانی «الوثبه الاولی»، نسبت به مجموعه «یکی بود و یکی نبود»، از منظر شکل و محتوا، از تنوع و پویایی بیشتری برخوردار است. خیال انگیزی عناوین «یکی بود و یکی نبود»، موجب پرورش جنبه های ادبی- داستانی این عنوانهاست، حال آن که نمود واقع گرایی تیمور در«الوثبه الاولی»، در عناوین این مجموعه به روشنی مشهود است. تاکید جمالزاده بر زبان و تمرکز تیمور بر محتوای انتقادی داستان، از عناوین این دو مجموعه آشکار است.

قصیده رائیه سعدی در سوک بغداد را می توان به سبب مضامین والای انسانی و برخورداری از بسیاری از وی‍ژگی های ادبی همچون اسلوب سهل ممتنع، دقت در گزینش و انتخاب واژگان، تناسب و همبستگی میان لفظ و معنا، قوت و استحکام اسلوب، فضای موسیقایی اندوهناکی که متناسب با موضوع اصلی- که حاصل دقت در کاربرد بحر عروضی و انواع بدیع لفظی و معنوی و سازگاری و هارمونی آواها با فضای معنوی قصیده است- و نیز به علت انتقال عواطف مختلف انسانی در عصر خود، یکی از شاهکارهای ادب عربی در حوزه مراثی به شمار آورد؛ اما با این حال برخی از ناقدین این ویژگی ها را نادیده انگاشته و با ابراز نظرهای کلی و گاه ناصواب، سعی کرده اند اشعار عربی سعدی را کم ارزش و نازلتر از اشعار فارسی او نشان دهند. از سوی دیگر برخی نیز با افراط در تحسین و تمجید از آن سوی بام افتاده و سعدی را تا سر حد شاعرترین شعرای عرب به شمار آورده اند. مقاله حاضر به منظور کشف و نمود حقیقت و پاسخ به شبهات و ایرادتی از این دست، این قصیده را که مشهورترین قصیده عربی او به شمار می آید، برای اولین بار در میزان نقد کاربردی از زوایای مختلف بررسی کرده است تا در نهایت با تکیه بر شواهد علمی و عینی، دانسته شود سعدی در سرودن این قصیده و تحقق هدفی که داشته تا چه حد موفق بوده و از چه جایگاه ادبی در این حوزه برخوردار است.