نقش و اهمیت تنوع زیستی از دهه 60 میلادی مورد توجه دانشمندان علوم زیستی قرار گرفت و در پنج دهه گذشته همواره زاویه نوین و حیاتی آن برای اندیشمندان علوم زمین بیش از پیش روشن تر شده است. تنوع زیستی در واقع شاهکار شبکه هستی و رمز بقای دیرینه حیات کره زمین است که آن را در تنوع حیات در هر سه سطح ژنتیکی، گونه ها و اکوسیستم می شناسند. تنوع زیستی که زیر ساخت حیات در کره زمین است، در واقع پیش شرط تطابق چرخه حیات و لاجرم زمینه ساز زنجیره تبدیل انرژی و تولید غذا برای همه موجودات و انسان در قالب فعالیت کشاورزی بوده و نهایتا ضامن امنیت غذایی برای آحاد بشر در کره خاکی است. تنوع زیستی در حوزه غذا و کشاورزی (BFA) که خود زیر مجموعه تنوع زیستی است، سال هاست افق جدیدی را برای درک پیچیدگی و پایداری زنجیره غذا و نظام های کشاورزی، برای دانشمندان علوم کشاورزی و غذایی باز کرده است. تنوع زیستی در بخش کشاورزی (Agrobiodiversity) شامل تنوع در تمام گیاهان و حیوانات اهلی می شود که انسان مستقیما از آن بهره برداری و استفاده می کند؛ همچنین آنچه را به عنوان تضمین کننده چرخه حیات و زنجیره تولید غذا در خاک و اکوسیستم است، هم شامل می شود.

تنوع زیستی برای همه فعالیت های کشاورزی اعم از زراعت، باغبانی، دامداری و پرورش آبزیان که باعث  امنیت غذایی و توسعه پایدار می شود، ضروری است. بسیاری از خدمات حیاتی اکوسیستم را مانند ایجاد و حفاظت از خاک، گرده افشانی گیاهان، کنترل آفات و امراض، فراهم آوردن زیستگاه برای حیات وحش -از جمله برای آبزیان و دیگر گونه ها که برای تولید مواد غذایی و معیشت کشاورزی ضروری است- فراهم می کند. وجود تنوع زیستی باعث می شود تا سیستم های تولیدی و معیشت نسبت به شوک ها و فشارها و مواردی که ناشی از تغییرات اقلیمی است، تاب آوری بیشتر داشته و مقاوم تر شوند. توجه به عنصر تنوع زیستی به عنوان یک منبع کلیدی در تلاش برای حفظ تعادل و افزایش تولید مواد غذایی و در عین حال محدودکردن تاثیرات منفی بر محیط زیست بسیار ضروری است. خدمات و تسهیلاتی که تنوع زیستی برای اکوسیستم های کشاورزی ارائه می دهد، بی شمار بوده و در واقع کمک های متنوع ضروری را برای ثبات و پایداری و نهایتا بهبود معیشت بهره برداران پدید می آورد. وجود تنوع زیستی در هر سه سطح (ژنتیکی، گونه ها و اکوسیستم) مانند یک شبکه ایمنی و سپر دفاعی، به ثبات و تعادل سیستم کمک می کند تا چالش های ناشی از شوک ها و تغییر شرایط محیطی و شرایط اقتصادی و بازار جذب یا برطرف شود. شیوه های نامتعادل مدیریت و بهره برداری از منابع در یک قرن گذشته از یک سو و تغییرات اقلیمی و پدیده گلخانه ای و نهایتا گرم شدن دمای زمین از سوی دیگر، عوامل تاثیر گذار بر زوال تنوع زیستی، فرسایش گونه ها و نابودی برخی اکوسیستم ها شده است. سیستم های کشاورزی متمرکز و مدرن در نیم قرن گذشته با استفاده گسترده از نهاده های شیمیایی، غالب کردن تنها چند گونه دامی و گیاهی بر گستره جهان، بهره برداری مفرط از آب و خاک، همگی از اصلی ترین عوامل فرسایش و رو به نابودی رفتن تنوع زیستی شناخته شده هستند. بیش از 60 درصد سطح زیر کشت جهان فقط به سه گونه گیاهی غلات (برنج، گندم و ذرت) اختصاص دارد که 70 درصد آب مصرفی در کشاورزی را به خود اختصاص می دهند. از میلیون ها گونه شناخته شده، فقط صد گونه، بیش از 90 درصد از غذای بشر را تامین می کنند و این گونه ها بر میلیون ها گونه طبیعی دیگر مسلط و عملا باعث تضعیف یا حذف آنها از چرخه حیات  در گستره زمین شده اند. تنوع زیستی در اکوسیستم های آبی و دریاها نیز به دلیل بهره برداری مفرط از برخی گونه ها و آلودگی فزاینده آب ها هشدار دهنده است. نتایج تحقیقات اخیر نشان می دهد که اکوسیستم خاک نیز بسیار پیچیده است اما تاکنون کمتر مورد توجه بوده است. 

دو گزارش جهانی که در سال جاری میلادی از سوی دو مرجع متفاوت منتشر شده است، زنگ خطر جدی دیگری را برای همه جهانیان به صدا درآورده است؛ هشداری نه تنها در باره تهدید امنیت غذایی بلکه امنیت حیات و استمرار حضور انسان در کره خاکی. آنها عبارت اند از گزارش سازمان خوار و بار جهانی (فائو) درباره وضعیت تنوع زیستی در نظام کشاورزی و غذای جهان که در ماه فوریه منتشر شد و گزارش IPBES که وضعیت کنونی گرایش تحولات تنوع زیستی را بررسی کرده است. گزارش FAO براساس اطلاعات و داده های ارائه شده از سوی 91 کشور و 27 سازمان بین المللی همچنین تجزیه وتحلیل مجموعه های داده جهانی و داوری فنی بیش از 175 اندیشمند جهانی تهیه شد.

 IPBES که یک سازمان بین المللی برای ارزیابی وضعیت تنوع زیستی در جهان است، در خردادماه گذشته گزارش جامع خود را منتشر کرد. این گزارش را  بیش از هزار و 600 کارشناس برجسته فنی از سراسر جهان درباره وضعیت تنوع زیستی و گرایش تحولات آن تهیه کرده اند. وجه مشترک و چکیده هر دو این گزارش های جهانی بیان کننده موارد زیر است:

1- اهمیت و ضرورت توجه به مقوله تنوع زیستی و نقش پیچیده آن در چرخه حیات در زمین بیش از آن میزانی است که تاکنون برآورد شده است.

2- عوامل متعددی در فرسایش تنوع زیستی موثرند که نقش مدیریت منابع سرزمینی و سیستم های غالب در تولیدات کشاورزی (اعم از زراعی، دامی، باغی، شیلاتی و تخریب جنگل ها برای کشاورزی) و تغییر فزاینده  اقلیم مهم ترین آنها هستند.

3- روند تخریب و کاهش تنوع زیستی بسیار سریع تر و مخرب تر از پیش بینی ها به نظر می رسد و سرعت انقراض برخی گونه ها و اضمحلال برخی اکوسیستم ها به صورت فزاینده ای رو به افزایش است.

4- نتایج اقداماتی که تاکنون توسط مجامع بین المللی و دولت ها جهت اصلاح سیستم بهبود وضعیت تنوع زیستی انجام شده محدود و در مقایسه با روند تخریب و فرسایش بسیار پراکنده و کم اثر بوده است.

5- بدون یک تصمیم جهانی و اراده قوی سیاسی در سطح بین المللی و اقدام عملی در سطح ملی توسط دولت ها در جهت حفظ و حمایت از گونه های در خطر و اکوسیستم های شکننده و عدم تغییر در سیاست ها و شیوه های عملی سیستم های غذا و کشاورزی شرایط به شدت بحرانی تر خواهد شد.

هر دو گزارش باوجود تصویر دهشتناکی که از روند تخریب و فرسایش تنوع زیستی به صورت مستند و بر پایه داده های علمی ارائه داده اند، تلاش کرده اند با استمداد از واقع بینی به ارائه روش هایی بپردازند که می تواند در آینده وضعیت را بهبود بخشد. بخشی از این پیشنهادها به سیاست مداران در سطح بین المللی و بخشی به نظام حاکمیت دولت ها مرتبط می شود. تغییر در قوانین سیاست گذاری و آگاه کردن جامعه از خطرات جدی و بالقوه زوال تنوع زیستی بخشی از این ضرورت هاست. برخی از روش های فنی دیگر را می توان به شرح زیر خلاصه کرد:

1- تنوع بخشیدن به رژیم های غذایی مردم و جایگزینی برخی گونه های غلات

2- تغییر در کاشت برخی گونه‎های مسلط در سیستم های تولید محصولات کشاورزی با استفاده از گونه های بومی و سازگار مختلف، نژادها یا گونه های متنوع و متفاوت  

3-ادغام استفاده از تنوع زیستی زراعی، دامی، جنگلی و آبزی ای از طریق توسعه تنوع زیستگاه در دریاها و خشکی که به ارتقای تنوع زیستی و نهایتا تاب آوری و پایداری سیستم های کشاورزی کمک کرده و باعث ثبات در معیشت و حمایت از امنیت غذایی در مواجهه با تغییرات اقلیمی نیز می شود.

منطقه آسیا و خاورمیانه با شرایط حادتری روبه رو است. به ابعاد پنهان آن در حوزه خاورمیانه و ایران بر اساس مطالعه انجام شده و نشست اخیر آسیا- اقیانوسیه در نوشتار بعدی خواهم پرداخت.