آرشیو چهار‌شنبه ۲۳ امرداد ۱۳۹۸، شماره ۳۵۰۰
کتاب
۸
شیرازه

شعرهای یک زبان شناس

شرق: «محمد مقدم: شاعر و زبان شناس» عنوان کتابی است از کامیار عابدی که در نشر مروارید منتشر شده است. محمد مقدم بیشتر به عنوان پژوهشگر و استاد رشته زبان شناسی و به ویژه زبان شناسی تاریخی شناخته می شود اما آن طور که از عنوان این کتاب هم برمی آید، در اینجا به شعرهای او نیز توجه شده است. مقدم در دانشگاه های نیویورک و پرینستون درس خوانده بود و در سال 1343 رشته زبان شناسی را در دانشگاه تهران تاسیس کرد. او در سال های جوانی اش گام هایی هم در عرصه شعر برداشته بود که حاصلش سه دفتر از سروده های اوست.

در این کتاب سه دفتر شعر مقدم در دسترس قرار گرفته و همچنین مروری بر زندگی او شده است. علاوه بر این کتاب به مقدم زبان شناس هم توجه داشته است. کتاب در چهار بخش تدوین شده و در بخش اول مروری بر زندگی مقدم شده و همچنین مقدم زبان شناس و مقدم شاعر مورد توجه قرار گرفته است. در بخش دوم گزیده ای از نظرات دیگران درباره مقدم آمده و بخش سوم کتاب به شعرهای مقدم اختصاص دارد. در این بخش، سه دفتر شعر «راز نیمشب»، «بانگ خروس» و «بازگشت به الموت» منتشر شده است. بخش چهارم و پایانی کتاب «تحلیل های زبان شناختی» نام دارد و در آن با برخی از فعالیت ها و نظریات مقدم زبان شناس روبه رو می شویم و همچنین نمونه هایی از برابریابی ها و واژه سازی های مقدم هم در این بخش آورده شده است. در بخش دوم نظرات چهره هایی چون ایرج افشار، محمدرضا باطنی، فریدون بدره ای، علی محمد حق شناس، محمدرضا شفیعی کدکنی، هرمز میلانیان، پرویز ناتل خانلری، سیف الدین نجم آبادی، ناصر وثوقی، قاسم هاشمی نژاد و نیما یوشیج درباره محمد مقدم آمده است. در جایی از بخش اول کتاب درباره جایگاه دفترهای شعر مقدم آمده: «بی شک، نباید در اهمیت این سه دفتر، که در شمارگانی اندک در سال های 1314-1313 سروده و منتشر شد، مبالغه کرد. اما باید دانست که این دفترها و شعرهایی از این دست در آن دوره، به مثابه حلقه هایی است که زمینه دگرگونی های گسترده تر سبکی، زبانی، شکلی و موسیقایی را در شعر فارسی به وجود آوردند. درواقع همین که در سال های یادشده جوانی بیست وشش- هفت ساله ناگهان دست به قلم می برد و سروده هایی از این دست را، چه با نیم نگاهی به شعر و ادب فرنگی و چه با نیم نگاهی به شعر و ادب باستانی ایران و چه غیر آن، بر کاغذ ثبت و چاپ می کند، نشان دهنده جرقه های دگرگونی در فرهنگ و زبان شعری ایران است».

«راز نیمشب» مجموعه ای است که شعرهایش بیرون از چارچوب عروض سنتی اند و با توجه به زمان انتشار این دفتر از اهمیتی تاریخی برخوردارند. در بخشی از کتاب درباره این ویژگی شعرهای این مجموعه آمده: «این شعرها، شاید از جمله نخستین نمونه هایی است که گوینده ای در قلمرو زبان فارسی، یکسره، نظم عروضی کهن را به کناری گذاشته است. پاره ها یا عبارت ها در سروده های مقدم با فاصله گذاری از همدیگر نوشته شده است. در این پاره ها و عبارت ها وزن عروضی به صورتی نامنظم، و گاه با ورود به وزنی دیگر، دیده می شود. در مجموع، و گذشته از چند استثنا، نوع وزن ها از نوع ضربی است و نواخت موسیقی شان، اغلب رقص کنان (به تعبیر فارسی خود مقدم: وشتان). شاید بتوان شباهتی میان این وزن ها و نواخت ها با شماری از غزل های مولانا یافت. در شعر بلند آتش نیمشب نوعی وجه نمایشی حضور دارد. در این سروده، همخوانی و ترجیع بند بر حالت موسیقیایی شعر افزوده شده است». در شعرهای دفتر «بانگ خروس»، زبان روشن تری در مقایسه با شعرهای «راز نیمشب» به کار رفته است. مقدم در شعرهای این مجموعه تمایل بیشتری به نثر نشان داده است و این نیز ویژگی مهمی برای این مجموعه است؛ «تجربه مقدم در این زمینه، یعنی حفظ فضای شعری با توجه به آهنگ سراسری، و ورود به قلمرو نثر تجربه ای است منحصربه فرد در شعر فارسی دوره تجدد. البته، این تجربه در سومین دفترش، یعنی بازگشت به الموت در مرز شعر و نثر قرار گرفته است. او گاه علاقه مند است که این مرز را پشت سر گذارد. شاید از آن رو که داستان شاعرانه را جذاب تر از شعر داستانی می پندارد. اما به نظر می رسد نوع کاربرد واژه ها، علاقه گسترده تر به سره گرایی زبانی و به طور کلی توجه به آهنگ سراسری و نیز تا حدی نواخت موسیقیایی کلام، این دفتر را در حیطه گرایشی از شعر منثور آهنگین نگه داشته است». در شعرهای مجموعه «بازگشت به الموت»، روایت نقشی پررنگ تر از شعرهای دو مجموعه دیگر دارد. شعرهایی در این دفتر شکل نمایشی دارند و از زبان گفتاری در آنها استفاده شده است. در شعرهای «راز نیمشب» و «بانگ خروس» تمایل به دگرگونی و مدرنیسم دیده می شود اما در دفتر سوم از تمایل به بازگشت صحبت شده است.