آرشیو پنجشنبه ۲۱‌شهریور ۱۳۹۸، شماره ۴۴۶۱
اندیشه
۱۰

کتابخانه

خطای روشنگری

آیزایا برلین فیلسوف و نظریه پرداز سیاسی و استاد دانشگاه و جستارنویسی بریتانیایی بود.

آیزایا برلین یکی از پرکارترین فیلسوفان سیاسی قرن بیستم است که از او آثار متعددی در زمینه های پژوهشی متنوعی از موسیقی و ادبیات گرفته تا سیاست و شاخه های گوناگون فلسفه بر جای مانده است. اما برجستگی و درخشندگی او در این مسائل متفرق و گوناگون، همه جا به یک اندازه نبوده است. نام آیزایا برلین دهه هاست که بیش از هر چیز یادآور پژوهش فلسفی در حوزه اندیشه لیبرال است؛ حوزه ای که عرصه نوآوری های تامل برانگیز و هوشمندانه او در باب فلسفه سیاسی نیز بوده است. او در عین حال از جمله کامیاب ترین فیلسوفان سیاسی لیبرال در جلب توجه شارحان و ناقدان اندیشه لیبرال به شمار می رود. از این رهگذر می توان او را در زمره کم شمار فیلسوفان سیاسی صاحب سبک و جریان ساز قرن بیستم دانست.

وحدت موضوعی آثار برلین از تمرکز مستمر او بر آنچه خطای اصلی روشنگری می دانست، ریشه می گرفت: به گمان برلین لغزش اصلی اندیشه روشنگری باور به این بود که حقیقت یکی است و آمال بشر در رویارویی با یکدیگر قرار نمی گیرند. او از ویکو، هردر و رمانتیک های آلمان این اندیشه را فرا گرفته بود که بعضی از اهداف انسان ها با هم ناسازگار و بی تناسب است؛ برای مثال: عدالت و رستگاری، یا آزادی و برابری با هم جمع نمی آیند و در علوم انسانی بینشی که بتواند این تناقض را حل کند، وجود ندارد. او نیک گفته است که معرفت نمی تواند ما را از دو راهه های پیش روی مان برهاند. «ما مجبور به انتخاب هستیم و هر انتخابی ممکن است ضایعه ای جبران ناپذیر باشد. مدینه فاضله نه تنها تحقق ناپذیر است که مفهومی ناسامان مند هم هست و تلاش برای ساختن بهشت روی زمین، ناگزیر به جباریت می انجامد. آرمان ها و اصول اخلاقی بسیارند اما نهایتی دارند و باید در افق توانایی های انسان قرار داشته باشند.» برلین معتقد بود خودفریبی است اگر باور کنیم برابری می تواند با آزادی در آشتی باشد. کثرت گرایی برلین، لیبرالیسم را از باور ساده لوحانه به پیشرفت و کمال گرایی جدا می کند. او اعتقاد دارد که کمال گرایی در هر نظامی منجر به توتالیتاریسم می شود. «ویکو و هردر» نوشته آیزایا برلین با ترجمه ادریس رنجی توسط انتشارات ققنوس برای اولین بار منتشر شده است.

امر رمانتیک

«رمانتیسم آلمانی» برای بررسی جنبه های مختلف مرحله نخست رمانتیسم آلمانی نوشته شده است. فردریک بیزر، نویسنده این اثر استاد فلسفه دانشگاه سیراکیوز است که او را به عنوان یکی از بزرگ ترین مورخان فلسفه آلمان در جهان انگلیسی زبان می شناسند. مطالب و مقالات کتاب «رمانتیسم آلمانی» با وجود ربط منطقی شان می توانند به صورت مستقل مورد مطالعه و استفاده قرار بگیرند.

عنوان اصلی این کتاب با اشاره ای تلویحی به نقل قولی از فردریش شلگل «امر رمانتیک» است اما برای روشن تر شدن ذهن مخاطب فارسی زبان، مترجم نام «رمانتیک آلمانی» را برای آن انتخاب کرده است. سیدمسعود آذرفام در مقام مترجم این کتاب معتقد است «امر رمانتیک» یا «رمانتیک آلمانی» را می توان یکی از اصیل ترین تفاسیر رمانتیسم دانست که نویسنده آن با دقت و باریک بینی کم نظیری همچنین وسعت دانشش درباره متون اصلی رمانتیک ها بر آن بوده تا با نقد سنت های تفسیری بدیل، تفسیر بدیع خودش را عرضه کند.

این کتاب 10 فصل یا مقاله اصلی دارد که عناوین شان به این ترتیب است: معنای «شعر رمانتیک»، رمانتیسم آلمانی اولیه: مشخصه، رمانتیسم اولیه و روشنگری، رمانتیسم اولیه و سنت افلاطونی، حاکمیت هنر، مفهوم بیلدونگ در رمانتیسم آلمانی اولیه، فردریش شلگل؛ رمانتیسم مرموز، پارادوکس متافیزیک رمانتیک، کانت و فلسفه طبیعت، دین و سیاست در رمانتیسم اولیه. این تاکید بر آزادی است که شرح رمانتیک از تعلیم و تربیت زیبایی شناختی را از پیشینه تاریخی آن در مکتب لایب نیتسی- ولفی جدا می کند. اما آیا این چیزی نیست که باید انتظارش را می داشتیم؟ در بخشی از این کتاب می خوانیم:«این است که آنان با مصالحه با وضع موجود اجتماعی و سیاسی، آزادی خویش را ترک گفته اند. تعلیم و تربیت رمانتیکی که مقتضی دهه 1970 باشد چنین است: رهایی روح از هر شکلی از ظلم و ستم اجتماعی و سیاسی».

«رمانتیسم آلمانی» با نام فرعی مفهوم رمانتیسم آلمانی اولیه نوشته فردریک بیزر با ترجمه سیدمسعود آذرفام توسط انتشارات «ققنوس» به تازگی منتشر شده است.

از موضوعات جذابی که در این کتاب مورد بحث قرار گرفته اند، می توان به تفسیر معیار، خیر اعلی، واکنش در برابر مدرنیته، تفاسیر پست مدرن و مارکسیستی، رومانتیسم در برابر روشنگری، میراث افلاطونی، قدرت عشق، اسپینوزاگرایی احیا شده، پیوند مبارک ایده آلیسم و رئالیسم، کلیشه نوکانتی، برخی کلیشه های مزاحم، فیشته در برابر اسپینوزا و... اشاره کرد.