بسیاری از نقدهای منتقدان و دلسوزان، مفید و کارساز نیست، چراکه به جای تمرکز بر روی اصل مشکل، انگشت اتهام را به سمت اثرات و تبعات پدیده ها می برند و باوجوداین که ریشه را رها کرده اند، با حرارت بر شاخ و برگ می تازند. این کار مانند آن است که پزشک، به جای معالجه و شناسایی علت درد بیمار، بر بالین او، با فریاد از اثرات مریضی بگوید.

چه کسی است که نداند ارز دونرخی و چند نرخی، فسادزاست؟ استانداردهای چندگانه، در هر حوزه ای، مطمئنا منجر به رانت و تبعیض است و این دوگانگی در حوزه اقتصاد، نتیجه اش واردات کالاهای غیرضروری و خودروهای لوکس  و تلفن همراه و ده ها مورد دیگر، با ارز دولتی و فروش آن در کشور بر اساس نرخ ارز بازار آزاد است. سیل متهمان اقتصادی که این روزها در دادگاه های مختلف محاکمه می شوند، اگرچه مقصرند، اما تقصیر اصلی متوجه آن سیاست گذاران و سامانه ای است که با وضع قوانین رانتی، امکان چنین تخلفاتی را فراهم آورده و بسیاری را قربانی کرده است.

نمونه دیگر، بحث مافیای کنکور است. صدها آموزشگاه، آزمون آزمایشی، انتشارات، کتاب ها و ابزار آموزشی و خلاصه هر آنچه نماد تبدیل کنکور به محملی برای تجارت است، خروجی عملکرد و ضوابط وزارت آموزش وپرورش در دهه های گذشته است. اگر امروز، مدارس پولی و نبود عدالت آموزشی به یک دغدغه تبدیل شده، باید ریشه را در نهادهای رسمی آموزش کشور جست که با ناکارآمدی در بخش رسمی و دولتی آموزش، به فعال شدن بازار سیاه دامن زده اند، درست مانند وقتی که محصولی در بازار، به راحتی و باکیفیت مطلوب در دسترس نباشد و درنتیجه، برای خریدوفروشش بازار آزاد شکل بگیرد. افسوس که اغلب منتقدان، به جای ریشه یابی مشکل عدالت آموزشی و مافیای کنکور در سرمنشا آن، در پایین دست به دنبال حل مشکل اند و هرروز، مدارس غیرانتفاعی و آموزشگاه ها را می کوبند.

پرونده ویژه امروز روزنامه، پیرامون شیوه ارتقای هیئت علمی در دانشگاه ها، مقاله دزدی و تقلب های علمی است. اگر به خیابان انقلاب تهران سری بزنید، متوجه وجود ده ها موسسه و دفتر فنی خواهید شد که پایان نامه و مقاله فروشی را تبلیغ می کنند. نکته تامل برانگیز آنجاست که وجود این تعداد مجموعه که کارشان تقلب علمی است، یعنی این پدیده زشت، در جامعه ما به میزان قابل توجهی مخاطب دارد.

ریشه تقلب علمی کجاست و راهکار مقابله با آن چیست؟ چرا اطراف بسیاری از دانشگاه های کشور، تبلیغات مقاله فروشی دیده می شود؟ ریشه این مشکل، نه در خیابان انقلاب تهران، بلکه در خیابان پیروزان و در ساختمان وزارت علوم است. وزارت علوم، از آن زمان که وزارت فرهنگ و آموزش عالی خوانده می شد، تا به امروز، هیچ گاه مسئله محور نبوده است. پایان نامه ها و مقالات، اغلب در ارتباط با مسائل و مشکلات بومی ایران نبوده و جز   برای گرفتن نمره و امتیاز و  قرار گرفتن در آرشیوها و کتابخانه های خاک خورده، خاصیت دیگری نداشته است. نگاه کمی به پژوهش تا جایی پیش رفته که برخی اساتید در سال های گذشته، با داشتن 200 مقاله علمی، چهره ماندگار می شدند، اتفاقی که در هیچ دانشگاه معتبری در دنیا، رخ نمی دهد و جالب تر آن که همان استاد، هم زمان چندین مسئولیت اجرایی سنگین در حد معاون وزیر و مدیرکل هم داشت. به نظر می رسد نظام دانشگاهی ما، نیاز به یک بازنگری جدی در قوانین و سازوکارها و با نظر شورایی متشکل از دانشمندان و دانشگاهیان باسابقه و خوش نامی داشته باشد که شهامت جراحی های بزرگ داشته باشند. شاید نیاز باشد بار دیگر، تجربیات دانشگاه های موفق دنیا هم بررسی شود. اشکالات اساسی وضع فعلی، حتی برای دانشجویان تازه وارد به دانشگاه هم به خوبی روشن است و چاره ای جز اصلاح دانشگاه نیست. تقلب، تحمل کردنی نیست. باید برای درمان این وضعیت شتاب کرد که اگر «دانشگاه اصلاح شود، جامعه اصلاح می شود».