16 آذر 1332 یادآور خاطره اعتراض دانشجویان دانشگاه تهران به حضور نیکسون معاون رئیس جمهور آمریکا در ایران است. در اعتراض به این سفر، دانشجویان دانشگاه‏ های تهران، تظاهرات پرشوری علیه رژیم کودتا برپا کردند که این اعتراضات در روز پانزدهم آذر، به خارج از دانشگاه کشیده شد. در پی این اعتراض ماموران نیروی ویژه گارد شاهنشاهی رژیم پهلوی، سه نفر از دانشجویان معترض به نام‏ های مصطفی بزرگ‏ نیا، احمد قندچی و مهدی شریعت رضوی را به شهادت رساندند. رژیم، در روز بعد بدون توجه به این جنایت خود، دکترای افتخاری حقوق را در این دانشگاه به نیکسون اعطا کرد. از آن تاریخ، به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این روز به عنوان روز دانشجو نام گرفته است.

به همین بهانه در ادامه به معرفی کتاب هایی درباره جنبش های دانشجویی می پردازیم:

کتاب «تاریخ شفاهی جنبش دانشجویی مسلمان» به قلم «محمدحسن روزی طلب و امیرحسین ثابتی» تدوین گردیده است. در مقدمه این کتاب می خوانیم: جنبش دانشجویی در ایران قدمتی به اندازه عمر دانشگاه و نهاد آموزش عالی دارد و نتیجه واکنش دانشجویان به مشکلات جامعه و بازتاب دغدغه های آنان در قبال حل معضلات است. از آنجایی که دانشجویان به عنوان قشر تحصیل کرده و فرهیخته جامعه به مناسبات اقتصادی، سیاسی اجتماعی حاکم بر جامعه حساس اند و به علت قرار گرفتن در دوران جوانی و اقتضائات این دوره، آرمان خواهی و عدالت طلبی از مشخصه های ویژه این جنبش شده است که در طول تاریخچه نسبتا طولانی این جنبش همواره مطرح است.

در دوران حکومت پهلوی به علت ممنوع بودن فعالیت نهادهای مدنی، احزاب و گروه های برخاسته از بطن جامعه، جنبش دانشجویی جای خالی این تشکل ها و نهادها را پر می کرد و ضمن فعالیت در عرصه علم و دانشگاه عرصه اجتماع و سیاست را نیز زیر نظر داشت. پس از کودتای 28 مرداد و تعطیلی احزاب و دستگیری و منزوی کردن رهبران نهضت ملی شدن نفت، جنبش دانشجویی از معدود جریان هایی بود که در مقابل استبداد و دیکتاتوری حکومت پهلوی ایستاد و پرونده ای درخشان از خود به جای گذاشت، همچنان که تلفات سنگینی را نیز متحمل شد.

پیروزی انقلاب اسلامی ایران که گام بزرگی در تحقق مردم سالاری دینی در کشور و حاکم شدن اراده مردم بر سرنوشت خویش بود، با پیشگامی جنبش دانشجویی در اکثر حوادث سرنوشت ساز پس از انقلاب همراه بود. تسخیر لانه جاسوسی، انقلاب فرهنگی در دانشگاه ها و حضور در جبهه های جنگ تحمیلی و... از اقدامات درخشان جنبش دانشجویی در دوران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی است که آرمانخواهی و عدالت طلبی دو ویژگی اصلی آن است. به هر روی جنبش دانشجویی علی رغم تمامی فراز و نشیب ها و دگردیسی در برخی از تشکل های دانشجویی همچنان ایفای نقش می کند.

این کتاب روایت های دانشجویان قدیم و فعلی از روند جنبش دانشجویی در برهه های مختلف و میزان تاثیرگذاری آنان در سیر حوادث است.

کتاب «جنبش دانشجویی ایران» به قلم «شهریار زرشناس» تدوین گردیده است. این کتاب از 9 بخش و 2 پیوست تشکیل شده است. نظام آموزش عالی شبه مدرن و جنبش دانشجویی در ایران، مروری کوتاه بر جنبش دانشجویی ایران، بیان اجمالی ادوار جنبش دانشجویی ایران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، ویژگی های کل دوره های اول و دوم جنبش دانشجویی ایران، ویژگی های عمومی دوره دوم جنبش دانشجویی ایران 1313 - 1320، کودتای 28 مرداد و رکود و انفعال موقت جنبش دانشجویی، حماسه 15 خرداد و دهه سیاه انقلاب سفید، ویژگی های جنبش دانشجویی در نیمه اول دهه پنجاه و نقطه اوج؛ دوره پنجم جنبش دانشجویی عناوین بخش های این کتاب هستند. در پایان هم دو پیوست با عناوین سخنی با جنبش دانشجویی ایران و سیری گذرا در تاریخ جنبش دانشجویی آمده است.

در بخشی از این کتاب به قلم زرشناس می خوانیم: «اجمالا و به عنوان یک هشدار مهم و صمیمانه باید گفت یک جریان مشخص مدافع لیبرال سرمایه داری شبه مدرن در سالیان اخیر کوشش گسترده ای انجام داده تا جنبش دانشجویی را از محتوای انقلابی و عدالت طلبانه و دین مدار آن تهی کرده و به کارگزار و پیاده نظام و گوشت دم توپ اغراض قدرت‏طلبانه لیبرال‏ها و سرمایه داری امپریالیستی جهانی تبدیل نماید و در این مسیر بعضا از ضعف تئوریک و بینشی کنونی در فضاهای دانشگاهی، نفوذ و اساتید بی اعتقاد و کتب درسی نامناسب با آرمان‏ها و اعتقادات انقلاب، کارشکنی ها و ناراضی تراشی های طیفی از مریدان نفوذی و نارضایتی بحق دانشجویان از برخی ناکارآمدی ها، بهره گیری می نماید.

نباید فراموش کرد که مروری بر هشت دهه جنبش دانشجویی به ما نشان می دهد که عدالت طلبی و رویکرد ضدامپریالیستی و به ویژه ضدآمریکایی و استقلال‏طلبانه اصلی‏ترین شاخص‏های برجسته جنبش دانشجویی بوده است و جنبش دانشجویی از هنگامی که تحت هژمونی و هویت اصیل اسلامی و به رهبری روحانیت شیعه به نقش آفرینی پرداخته، توانسته است که جایگاه مهم و تعیین کننده خود در مجموعه حرکت اعتلایی مردم ایران را به دست آورد.»

کتاب «جنبش دانشجویی در ایران» به قلم «علیرضا کریمیان» تدوین گردیده است. بی شک یکی از روش های شناخت یک پدیده، مطالعه و دقت در اجزای به وجود آورنده آن است. البته لازم است که اجزای منفک شده جهت مطالعه، به درستی انتخاب شده باشند. به عبارت دیگر، اجزای انتخاب شده می بایست به بهترین نحو ممکن ما را در شناسایی پدیده به مثابه کل، یاری نمایند. این روش شناسایی هر چند دقیق و یاری رسان محقق است لیکن در مورد پدیده های مربوط به اجتماعات انسانی (مسائل اجتماعی) پیچیده می شود. به عنوان مثال، در تحقیق پیرامون ماهیت پدیده انقلاب اسلامی ایران، مطابق این روش شناسی، اجزای پدیده من جمله عوامل و ریشه ها، رهبران، وقایع سیاسی، گروه های مختلف انقلابی و... قابل شناسایی هستند.

به وضوح قابل مشاهده است که تحقیق به این نحو مستلزم شناسایی و مطالعه ده ها جزء از اجزای تشکیل دهنده کلیت پدیده اجتماعی است و همین کار تحقیق را مشکل و پیچیده می کند. کتاب «جنبش دانشجویی در ایران» به کوشش علیرضا کریمیان که در سال 1381 توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی در دسترس محققان و علاقمندان به مطالعه انقلاب اسلامی ایران قرار گرفته است، تلاش در راستای بررسی اجزای ساختار پدیده انقلاب اسلامی در ایران است. به زعم نویسنده، «در ایران هر چند دانشجویان و دانشگاهیان در طی چندین دهه نتوانسته اند به لحاظ علمی و فنی به موفقیت چشمگیری در پیشرفت و توسعه این سرزمین دست یابند، لیکن از بعد اجتماعی و سیاسی، دانشگاه از بدو تاسیس همواره از جایگاه و ارزش ویژه ای برخوردار بوده است.»

کتاب «اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان خارج» به قلم «اکبر قاسملو» تدوین گردیده است. اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان خارج کشور از جمله تشکل های دانشگاهی بود که به عنوان پایگاهی برای متحد کردن دانشجویان سالیانه و مناسبتی یا به واسطه نشریات اتحادیه، ضمن آشنایی بیشتر با آموزه های مکتب اسلام، ذهنیت مناسبی از وضعیت سیاسی نامساعد داخل کشور و همچنین تلاش کشورهای غربی برای عقب نگه داشتن کشورهای اسلامی پیدا می کردند. همچنین این اتحادیه با پیام ها و بیانیه های خود به صورت مستمر پیوند خود را با حرکت اصیل امام، علمای مبارز و حوزه های علمیه اعلام می کرد. البته در این میان دور بودن آنها از دسترس ساواک باعث می شد تا دانشجویان با فراغت بیشتری به مبارزات خود ادامه داده و بعضا برخی دشواری های مبارزاتی برای نیروهای انقلاب داخل کشور را جبران می کردند. نقطه عطف فعالیت های اتحادیه انجمن های اسلامی اروپا و آمریکا به هنگام عزیمت امام از نجف به پاریس در ماه های منتهی به انقلاب اسلامی و تلاش آنها در همراهی با نهضت امام محسوب می شود.

کتاب «دانشجویان و گروگان ها» به قلم «حسین جودی» تدوین گردیده است. پیروزی انقلاب اسلامی اگر چه نفوذ آمریکا را در ایران تحلیل برد، ولی منجر به زوال کامل قدرت و دخالت های آن نشد و بقایای عوامل آمریکا در درون مملکت مشغول توطئه بودند؛ به خصوص اینکه با روی کار آمدن دولت موقت استکبار به آن امیدوارتر شد.

در این شرایط دولت موقت که امور کشور را در دست گرفته بود، متاثر از دیدگاه نهضت آزادی که از قضا اکثر اعضای دولت از یاران سابق بازرگان انتخاب شده بودند، چندان به پاکسازی ادارات و استقرار جمهوری اسلامی نمی پرداختند و مطالبات امام و مردم انقلابی برآورده نشده بود.

تساهل دولت بازرگان در برخورد با حرکت های تجزیه طلبانه داخلی که کشور را به سوی اغتشاش می برد و عدم اتخاذ مواضع انقلابی در مقابل استکبار جهانی، دانشجویان مسلمان را بر آن داشت تا با حرکتی انقلابی اعتراض خود را به عملکرد دولت موقت نشان دهند.

دانشجویان چند دانشگاه تهران تحت عنوان «دانشجویان پیرو خط امام» لانه جاسوسی آمریکا را تسخیر کردند و به افشای عملیات این سفارتخانه در قبال انقلاب و نظام اسلامی پرداختند.

این کتاب شامل مصاحبه هایی است با چندین تن از دانشجویان پیرو خط امام که هر یک با رجوع به حافظه خود و فرا خور پرسش هایی که از آنها شده است، به بازگویی حوادث لانه و حال و هوای آن روزها پرداخته اند.

علت تسخیر لانه جاسوسی به دست دانشجویان، ترکیب دانشگاه های شرکت کننده در این واقعه و نحوه تعامل آنها با همدیگر، برخورد مسئولان نظام با دانشجویان و حوادث تلخ و شیرینی که در درون لانه جاسوسی می گذشت در مصاحبه با آنها روشن شده است.

مطلب بسیار مهم دیگری که در خلال مصاحبه ها به آن اشاره شده طرز عملکرد و موضع گیری برخی از اشخاص است که اتفاقا بعد از اتمام جریان گروگان گیری در مسئولیت های مختلف نظام اسلامی بودند و در نحوه انتشار اسناد لانه جاسوسی دست داشتند.