در شماره روز گذشته، به ترس و روان شناسی آن پرداخته شد. اگر ترس را واکنش طبیعی درباره یک موقعیت خطرناک بدانیم، نگرانی، پیش بینی محقق شدن یک خطر احتمالی در آینده است؛ نگرانی از اینکه نکند چکمان پاس نشود؛ نکند زلزله بیاید؛ نکند به کروناویروس مبتلا شویم و... . نگرانی وقتی رخ می دهد که ذهن فرد درگیر افکار منفی، حوادث و اتفاقات بد یا وخیم شدن شرایط شود. ویژگی نگرانی، افکار تکرارشونده و وسواس گونه است. با توجه به این نکته که نگرانی و اضطراب متمایزند، باید گفت که نگرانی بخشی از اضطراب است. نکته مهم دیگر این است که نگرانی، موضوعی ذهنی است؛ به این معنی که فقط در ذهن فرد اتفاق می افتد. البته نمی توان از نقش مثبت نگرانی در زندگی صحبت نکرد. وقتی که ما درباره موقعیت نامطمئن یا ناخوشایندی فکر می کنیم- نظیر موعد پرداخت قسط بانکی یا عملکردمان در کاری که به ما سپرده شده است- مغزمان به تکاپو می افتد. این وضعیت به ما کمک می کند که حل مسئله کرده یا اقدام به عمل کنیم که هر دو، تصمیمات مثبتی محسوب می شوند. در نتیجه باید گفت که نگرانی مانند ترس، امنیت ما را به دنبال دارد. زمانی نگرانی مضر است که ما را فلج کرده و مانع از اقدام کردن شود. با استفاده از سه روش می توان از نگرانی ها به درستی استفاده کرد؛ اول اینکه برای هر نگرانی زمان تعیین شود. وقتی زمان به پایان رسید (زمان پیشنهادی، 20 دقیقه) ذهن به موضوع دیگری متمرکز شود. 

دوم اینکه در هنگام نگرانی از موضوعی، به جای میدان دادن به افکار نگران کننده، هرچه زودتر اقدامی مدنظر قرار گیرد. سوم اینکه نگرانی ها نوشته شوند. تحقیقات نشان داده است که هشت تا 10 دقیقه نوشتن درباره نگرانی ها، منجر به کاهش افکار وسواس گونه می شود. در مجموع باید گفت نگرانی وقتی سودمند است که منجر به تغییر شود؛ در غیر این صورت نگرانی فقط به افکار منفی دامن خواهد زد. بعد از پرداختن به ترس و نگرانی، حالا زمان آن است که به مفهوم استرس پرداخته شود. طبق تعریف، استرس یا تنش، واکنش جسمانی به رخداد بیرونی است. برای اینکه چرخه استرس شکل بگیرد، لازم است که در ابتدا عامل تنش زا وجود داشته باشد. ضرب الاجل ها یا انجام یک آزمایش پزشکی مانند کولونوسکوپی، مثال هایی از عوامل تنش زا محسوب می شوند. عوامل استرس زا نظیر موقعیت های ترسناک که در بخش اول این مقاله به آن پرداخته شد، آمیگدال را فعال کرده و با ترشح آدرنالین و کورتیزول، علائم استرس را شکل می دهند: افزایش ضربان قلب، عرق کردن کف دست، بریده شدن تنفس (کوتاه و سریع) و... براساس مدت زمانی که فرد تحت تاثیر استرس قرار می گیرد، استرس به دو نوع حاد و مزمن تقسیم می شود. در استرس حاد، فرد ناگهان تحت تاثیر یک موقعیت استرس زا قرار می گیرد؛ مثل اینکه شخص، به موقع از مبدا حرکت می کند تا سر وقت به قرار کاری خود برسد؛ ولی به علت تصادف، در ترافیکی سنگین گیر می افتد. در استرس حاد، بعد از گذشت زمان اضطرار، علائم استرس رفع می شود. در استرس مزمن، فرد مدت ها در معرض علائم استرس قرار می گیرد؛ به این علت که شدت موقعیت استرس زا کاهش نیافته یا رفع نمی شود. کارکردن با رئیس کمال طلب، نمونه ای از استرس های مزمن است. تحقیقات حکایت از آن دارد که استرس مزمن با بیماری های جسمانی نظیر بیماری های دستگاه گوارش، افزایش خطر بیماری های قلب و عروق و ضعیف شدن سیستم ایمنی مرتبط است. 

از سه روش می توان برای کاهش استرس سود برد. اولین روش ورزش کردن است. ورزش های هوازی به بدن کمک می کند تا تاثیر منفی هورمون های آدرنالین و کورتیزول به حداقل کاهش یابد. دومین روش، تفکیک موقعیت های استرس زا، به موقعیت های قابل حل و غیرقابل حل است. پذیرش موضوعات غیرقابل حل و تلاش برای حل موارد قابل حل، تاثیر منفی استرس را کاهش می دهد. سومین روش، مقایسه نکردن استرس های خود با دیگران است. مقایسه کردن باعث می شود که به جای تمرکز بر یافتن راه حل، ذهن در افکار منفی غرق شده و به این ترتیب بدن فرد به علت مواجهه طولانی تر با موقعیت استرس زا، سریع تر، مستهلک شود. در مجموع باید گفت که استرس واکنش طبیعی بدن به موقعیت های استرس زا است. آخرین مفهومی که لازم است به آن پرداخته شود، اضطراب است. حداکثر درجه علائم نگرانی و استرس، منجر به اضطراب می شود. اضطراب ترکیبی از علائم ذهنی (نگرانی) و جسمی (استرس) است که نشان از داشتن حس ناخوشایند و تحمل ناپذیر در ذهن و جسم است.

به عبارتی وقتی فرد با نگرانی ها و استرس های عدیده ای مواجه شود، اضطراب بر او مستولی شده است. در اضطراب برخلاف استرس که باید عامل استرس زایی وجود داشته باشد تا علائم استرس آشکار شود، الزاما عامل استرس زایی وجود ندارد. اضطراب، پاسخ به زنگی است که اصلا به صدا درنیامده است. وقتی که فرد، قبلا اقساط خود را به موقع پرداخت کرده، ولی در مورد قسط های آتی خود علاوه بر اینکه نگران است، علائم جسمانی استرس را نیز در خود مشاهده می کند، فرد دچار اضطراب شده است. حد معمول علائم ذهنی و جسمی اضطراب بخشی از زندگی روزمره است، ولی وقتی که حجم این علائم به حدی زیاد شود که کارکردهای معمول زندگی فرد مختل شود، اختلال اضطرابی پا به میدان گذاشته است. تحت عنوان اختلالات اضطرابی، شش اختلال قرار می گیرد که عبارتند از: 1. اختلال پنیک (هول): حمله شدید اضطراب همراه با احساس مرگ قریب الوقوع، 2. اختلال فوبیا (هراس): ترس افراطی از یک موضوع یا شرایط، 3. اختلال وسواس: وجود وسواس های فکری و عملی مکرر اعم از نظم و ترتیب افراطی یا شست وشو و پاکیزگی، 4. اختلال PTSD (استرس پس از حادثه): مجموعه ای از علائم اضطراب که پس از بروز یک حادثه مهلک در زندگی نظیر زلزله یا تصادف رانندگی پیدا می شود، 5. اختلال اضطراب فراگیر: داشتن احساس نگرانی و اضطراب در اکثر ایام، 6. اختلال اضطراب اجتماعی: هراس از موقعیت های اجتماعی و اجتناب از شرکت در اجتماعات. در شرایط فعلی که ویروس کرونا با تمام قوا در بسیاری از کشورها، مردم را تهدید به مرگ می کند، سلامت روان جوامع نیز به راحتی دستخوش آسیب می شود. آگاهی داشتن افراد از اینکه دچار کدام یک از موضوعات ترس، نگرانی، استرس یا اضطراب هستند، گام اول در حفظ سلامت روان در این ایام است. به واسطه شیوه های خودیاری اشاره شده، افراد می توانند اقدامات موثری در جهت حفظ سلامت روان خود در پیش گیرند. ضمن اینکه سرویس مشاوره تلفنی 1480 می تواند به این افراد کمک کند که با مشاوره، مانع شوند که نگرانی و استرس ها به اضطراب بدل شود. 

در مورد کسانی که طی این مدت احساس می کنند که دچار اضطراب شده اند، روش های خودیاری، در کنار درمان دارویی و روان درمانی مفید خواهد بود. لازم به ذکر است که اختلالات اضطرابی که درحال حاضر زمینه شیوع بیشتری دارند شامل وسواس های شست وشو و پاکیزگی، هراس از میکروب (mysophobia)، هراس از مرگ (thanatophobia) و اختلال اضطراب فراگیر است. مهم ترین تصمیم افراد مبتلا، مراجعه به روان پزشک و روان شناس بالینی است که اولی با تجویز داروهای موثر و دومی با روان درمانی، مانع از مزمن شدن اختلال می شود. طبق پژوهش ها، بهترین شیوه های درمانی اختلالات اضطرابی، ترکیب دو روش دارودرمانی و روان درمانی است. لازم به ذکر است که درحال حاضر، داروهای ضداضطرابی که توسط روان پزشکان تجویز می شود، به افراد درگیر در اضطراب کمک شایانی می کند. ضمن اینکه پژوهش ها نشان داده اند، یکی از کارآمدترین شیوه های روان درمانی در اختلالات اضطرابی، درمان های شناختی- رفتاری است. در این شیوه ها، فرد دارای اختلال اضطرابی با الگوهای فکری که منجر به تشدید ترس، نگرانی و استرس در او می شوند آشنا شده و با استفاده از تکنیک های مختلف یاد می گیرد که چگونه افکار منفی خود را در سطوح مختلف تحت کنترل درآورد. آرمیدگی و حضور ذهن نیز از دیگر روش هایی هستند که در دوره روان درمانی توسط درمانگر به فرد یاد داده می شود.

البته آن دسته از کسانی که پیش از شیوع این ویروس ناشناخته، از سبک زندگی پیشگیرانه ای برخوردار بوده اند، به احتمال زیاد، دارای چنان سیستم دفاعی ای هستند که به خوبی بتوانند حمله این ویروس را با حداقل پیامدهای روان شناختی دفع کنند؛ بهداشت فردی، سبک تغذیه سالم، ورزش مستمر و مدیریت استرس (و به شکل کلی حفظ و ارتقای سلامت روان) همگی مواردی هستند که افرادی که از الگوی پیشگیرانه تبعیت می کنند، با تبدیل این موارد به عادت های مستمر، بالاترین ضریب ایمنی را برای خود فراهم می کنند. شاید کروناویروس، فرصتی باشد تا پیشگیری را وارد سبک زندگی خود کنیم.