«فرد بیگانه به شکل غریبی در درون ما زندگی می کند: او چهره پنهان هویت ماست، مکانی که خانه مان را ویران می کند، زمانی که در آن تفهم و قرابت از حرکت بازمی ایستند». رمان «همنوایی شبانه ارکستر چوب ها»ی رضا قاسمی با این تعبیر ژولیا کریستوا همخوانی غریبی دارد. این رمان درواقع بیش از آنکه به بیگانه خارجی بپردازد، بر مفهوم دیگری درون تمرکز دارد. مسئله این است که فرد بتواند با دیگران، با فرد بیگانه زندگی کند؛ بدون آنکه او را دشمن بداند یا کسی که باید به نوعی هضم شود. به باور کریستوا توانایی فرد برای زیستن با دیگران، منوط به آن است که بتواند غریبگی درون خود را بشناسد. رضا قاسمی در «همنوایی شبانه ارکستر چوب ها» با دست گذاشتن بر دیگری درون یا وجه بیگانه خود که ازقضا از عوارض مهاجرت نیز هست، راه را برای تفاسیر متعدد از متن خود بازمی گذارد. گرچه رمانش در دورانی منتشر شد که با تغییر منطق فرهنگی، ادبیات پست مدرنیستی با نمودهای مختلف مسلط شده بود، به نیت طرد ادبیات روشنفکری یا پس راندن نوشتن به مثابه کنش سیاسی. منتقدان نیز با اشاره به سطحی ترین المان های پست مدرنیستی «همنوایی شبانه ارکستر چوب ها»، آن را سردمدار ادبیاتی خواندند که بنا داشت جای ادبیات روشنفکری را بگیرد؛ اما اینک در فاصله قریب به دو دهه از انتشار این رمان، می توان قرائت هایی از آن را پیش کشید که ربط چندانی به این تمایل ادبی ندارد و چه بسا آن را زیر سوال می برد. به قول خود رضا قاسمی، هیچ چیز جذاب تر از واقعیت نیست؛ اما خود واقعیت به تنهایی به هیچ وجه چیز جذابی نیست. ازاین روست که او می کوشد تا از هر چیز واقعی، تنها آن بخشی را نشان دهد که قابل شناسایی باشد و بقیه اش را واگذار کند به تخیل خواننده و به تعبیر خودش به جای یک ارابه جنگی کافی است یک چرخ آن را به بیننده نشان بدهیم، تا او خود با قوه خیال بقیه اش را بسازد و به این ترتیب هر کس ارابه خودش را می سازد. ارابه ای که بناست اینجا ساخته شود، به میانجی تفسیر تن بیگانه و ساخت شخصیت راوی «همنوایی شبانه ارکستر چوب ها» شکل می گیرد که شخصیت کانونی رمان نیز هست. از مهاجرت آغاز کنیم که در سرتاسر رمان پررنگ است و نشانی بر غریبگی اهالی ساختمان شش طبقه ای است که همان مکان زیست غریبه هاست. کریستوا نیز برای درک مفهوم «بیگانه» آن را هم ردیف مهاجران و تبعیدی ها می نشاند تا با مکان مندی بیگانه، نسبت پیچیده دیگری درون و مواجهه با دیگران را نشان دهد. گرچه تمرکز کریستوا بر تجربه روان کاوانه بیگانگی فردی است و به همین خاطر به باور برخی منتقدانش تا حد زیادی امر سیاسی را از قلم می اندازد؛ گرچه برخی از آنان اعتراف می کنند که بحث کریستوا به فضای روانی چندپاره و هویت اجتماعی ازهم گسیخته مربوط است که ناگزیر زمینه های سیاسی و تاریخی و حقوقی را به صحنه می کشاند. از نظر او معضل بیگانه در همان بن بستی محصور شده که نتیجه تمایزگذاشتن میان «شهروند» و «انسان» است، به این معنا که فرد تا زمانی انسان است که کم وبیش شهروند باشد. «میان شهروند و انسان لکه ای هست: امر خارجی». رمان «همنوایی شبانه ارکستر چوب ها» از این لکه مایه می گیرد. فرد خارجی یک سمپتوم است و مشقتی را نشان می دهد که ما در زندگی با دیگران به عنوان دیگری تجربه می کنیم. ساکنان ساختمان شش طبقه، خاصه راوی رمان که جاکن شده، با ذهنی که زمانش درهم ریخته و مکانش جایی است وهمناک، در جایگاه لکه ای نشان دارشده نشسته اند که به قول کریستوا، وجه شهروندی اش نوعی التزام و تعهد پارانویایی به قانون و اقتداری را تحمیل می کند که هیچ شناختی از امیال و خواسته ها و آسیب پذیری ها ندارد.

گویا کریستوا با این نقشه راه بنا دارد ما را به جایی ببرد که بیگانگی درون خود را کشف کنیم: شاید تنها راه برای اینکه در خارج از خودمان پی آن نگردیم؛ چراکه او معتقد است «امکان وجود ملتی بدون زخم یا ملتی بدون خارجی ها وجود ندارد. بااین همه، باید زخم را پیدا کرد تا درمان شود و از سقوط در جنون سپر بلا کردن دیگران پرهیز کرد». با این وصف، شناخت و پذیرش دیگری درون، مقدمه یا شرط فهم بیگانه است که از نظر کریستوا مبتنی بر «آلوده انگاری» است؛ نوعی فرایند مرزگذاری میان درون/بیرون که به صورت عمل دفاعی «طرد» ممکن می شود. «برای اینکه یک موجود منفک نشده، کران مند یعنی سوژه ای متمایز شود، باید هویت مادرانه ای را که از طریق آن امکان در بطن بودن وجود دارد، آلوده بینگارد، پس زند و طرد کند. باید جدا شود تا برای خود جایگاهی دست وپا کند. بااین همه، چیزی که آلوده انگاشته شده، چیزی دیگر نیست؛ بلکه جزئی از خودش است که پیش تر او را حفظ کرده بود: من خودم را پس می زنم، من خودم را می شکافم، من خودم را آلوده می انگارم، خود را می سازم». تجربه بی معنایی، طردشدگی و غریبگی، نوعی گنگی و بی تعلقی به بار می آورد همراه با مشقت و رنجی که ما سنخی از آن را در شخصیت راوی «همنوایی شبانه ارکستر چوب ها» شاهدیم: «هرکس برای آینده رویایی داشت جز من»، «نشسته ام روی لبه تخت. غرق تاریکی. بی وقفه حرف می زنم که نترسم. مثل کسی که در تاریکی از دستش حایلی بسازد در برابر خطر، این تنها رشته ارتباط من با اوست. بیست وشش سال تمام او را خرکش کرده ام...».

از اینجا می توان شق دیگری از تحلیل کریستوا را پیش کشید که ازقضا با شخصیت راوی رمان خوب چفت وبست می شود. او معتقد است «خود» برای اینکه به تمامیت و هویت منسجم و یکپارچه ای از آن خود دست یابد، چاره ای ندارد جز طرد دیگری و هر چیز متمایز از تن خود به مثابه امری آلوده. «او این هویت را به کمک دیگری تصویری، با آلوده انگاشتن تصویر خویش در آینه به دست می آورد؛ یک تن بیگانه که نشان می دهد بیگانگی شرط هر تجربه ای است». فرد با سرپیچی درونی از این همانی خود و تصویرش بر آن است تا بیگانگی را به دیگری نسبت دهد و این رویکرد، بیگانه را به عنوان مازادی درک می کند که از یک کلیت منطقی و متعارف بیرون زده است. راوی «همنوایی شبانه ارکستر چوب ها» نیز به این همانی خود و دیگری (تصویر خود به مثابه بیگانه) تن نمی دهد و گویی ترجیح می دهد در مدار آلوده انگاری بیگانه تعریف شود، بیگانه ای که نمی تواند فردیت و سوژگی خود را در جامعه غریبه به چنگ آورد و با غریبه درونش مواجه شود. از راوی، سایه ای مانده است که دیگر تصویری ندارد. «هر بار که می ایستم مقابل آینه، فقط سطح نقره ای محوی را می بینم که تا ابدیت تهی است. اوایل احساس می کردم اشکال از آینه من است... اول بار که متوجه این عارضه جدید شدم، مثل آدم ناواردی که تازه دستگاهش را خریده باشد، فقدان تصویر را ناشی از اشکال کوچکی می دانستم که با اندکی دستکاری باید برطرف می شد».

می توان بحث آلوده انگاری یک «من جمعی» در قالب دولت/ملت در قبال غریبه ها برای حفظ تمامیتش را به راوی مهاجر تعمیم داد. بیگانه از سر میل به این تمامیت است که به امر آلوده تبدیل می شود؛ زیرا اخلاق آلوده انگاری نوعی اخلاق خودویرانگری است. همان بیماری که راوی، بارها در رمان از آن سخن می گوید: «تو حق داری برنارد که خودویرانگر بنامیم؛ اما من حق ندارم به کسی بگویم که اگر دائم با خودم می جنگم، که اگر هماره برخلاف مصلحت خویش عمل می کنم، از آن روست که من خودم نیستم. که این لگدها که دائم به بخت خویش می زنم، لگدهایی است که دارم به سایه ام می زنم. سایه ای که مرا بیرون کرده و سال هاست غاصبانه به جای من نشسته است». اینک می توان از دوپارگی راوی و دیگری خود، یا فرایند سایه شدن راوی سخن گفت که نویسنده در جایی از رمان به آن اشاره ای می کند: «نه، مقابل آینه نبودم؛ یعنی ممکن است این همان تصویر گم شده چهارده سالگی ام باشد؟ یک آن حس کردم دچار جنون شده ام. مگر مرز میان جنون و هشیاری، برای شخص مجنون مرز مشخصی است؟ همه آنها که تعادل روانی شان به هم خورده است پای در مسیری می نهند که انتهایش را جنون می نامند». چهارده سالگی راوی، همان موقعی که او سرخورده و مایوس معشوق خود، م.الف.ر را از دست می دهد، و سال ها بعد در چهره او است که چیزی شبیه آخرین تصویر خود در آینه را می بیند.

با این اوصاف، بیگانگی یا غریبگی، حامل نوعی تفاوت و خلاقیت نیز می تواند باشد. سوژگی فرد بیگانه زمانی بروز می یابد که او بتواند در مواجهه با دیگری درونی و دیگران، بر تفاوت خود تاکید کند تا به موجودی بدل شود که به هر امکانی گشوده است. این سیالیت هستی اما در راوی «همنوایی شبانه ارکستر چوب ها» وجود ندارد. او گرفتار گذشته ای است که نگذشته و اکنون او را در بر گرفته است. از منظر کریستوا اگر فرایند طرد درست طی شود، نوعی از سرپیچی در فرد بیگانه شکل می گیرد که جایی فراتر از مسخ و انقیاد سوژه بیگانه (یا شهروند/مهاجر) قرار دارد. سرپیچی همواره مستلزم فراخواندن عنصر بیگانه است و این بیگانه می تواند با خلق مفاهیم جدید و فعلیت بخشیدن به عناصر بالقوه معنای تازه پدید آورد. بیگانه باید همواره در حال فراتررفتن از خود باشد تا قابلیت گسترانیدن مرزهای خود را به دست آورد. کریستوا از سوژه ای سخن می گوید که تن و فرهنگ را در خود جای داده و ترکیبی است از کلمات و مفاهیم و تاریخ و مناسبات. سوژه ای که زبان و کلمات را به کار می گیرد و هم توسط آنها به کار گرفته می شود و هویت می یابد: نوعی بینامتنی بودن. این بینامتنیت فردیت ها و فرهنگ ها یا تن دادن به بیگانگی که قیمت خلاقیت است در راوی رمان اتفاق نمی افتد؛ اما نویسنده جور او را می کشد. «همنوایی شبانه ارکستر چوب ها» حامل وساطت نوعی بیگانگی است که به زعم کریستوا لازمه معنایابی متن است. هر متنی حتی متون رئالیستی در رابطه با متون دیگر و نظام های ادبی دیگر معنا می یابند. زبان و نوع روایت و لحن رمان، ما را با رمانی متفاوت مواجه می کند که در وهله نخست انگار ترجمه ای است از رمانی خارجی یا تالیفی از یک نویسنده خارجی. به تعبیر کریستوا متن باید با خود بیگانه شود تا بیگانگی متون دیگر را بپذیرد. پس اگرچه راوی داستان به عنوان سرنمون غریبگی در رمان، از به رسمیت شناختن هر نوع دیگری درمی ماند و در حالت مرزی خود نمی تواند معنای تازه ای خلق کند، رضا قاسمی از پس کار برمی آید و نشان می دهد کلام و زبان نه چیزی مادی و قطعی؛ بلکه امری پویا و در حرکت است که در تماس با متنیت فرهنگی و اجتماعی گسترده می تواند هویت تازه ای بر مبنای جذب و دگرگون سازی متون دیگر به دست آورد. «همنوایی شبانه ارکستر چوب ها» با ارجاع به آثار دیگر همچون «بوف کور»، راوی و سایه اش و استحاله راوی در سگ و از این دست، تجربه ای تازه و خلاقه در ادبیات ماست و از پس دو دهه با ایستادن در یکی از نقطه عطف های ادبیات ما همچنان درخور تامل است.

* در این متن از کتاب «تن بیگانه»، ترجمه و گردآوری مهرداد پارسا، نشر رخ داد نو استفاده کرده ام.