در خلال دهه 1890موفقیت های بازرگانی روسیه در شمال ایران باعث نگرانی انگلیسی ها شد و تصور آنان این بود که روسیه در پی آن است تا شمال ایران و ماورای قفقاز را از رقابت اقتصادی خارجیان دور نگاه دارد تا از این راه بتواند مناطق فوق را به نحو گسترده ای مورد بهره برداری اقتصادی قرار دهد.در گذشته یعنی تا سال 1821، ماورای قفقاز برای کالاهایی که به مقصد ایران حمل می شد، منطقه آزادی محسوب می شد ولی طی سال های 1831 تا 1846 این منطقه تجارتی آزاد توسط کانکرین (Kankrin) وزیر مالیه نیکلای اول مسدود شد و لذا تجار انگلیسی و قاچاقچیان ارمنی راه طرابوزان- ارزروم- تبریز را مورداستفاده قرار دارند.سومنر (Sumner) در این باره چنین می گوید: «در دهه 1860 به خاطر کسب پیروزی نهایی در قفقاز و نیز مرمت راه ها و همچنین اقدامات ویژه ای که به دست رویترن (Reutern) (وزیر مالیه 1878-1862) انجام شد، تجارت ماورای قفقاز به نحو بارزی احیا شد و در این مورد احداث جاده ای که از ترکیه می گذشت تاثیر بسزایی داشت اما یورش جدیدی نیز با حمایت گورچاکف توسط کارخانجات نساجی روسیه آغاز شد.

 اقدامات گورچاکف که با سیاست توسعه استعماری نوظهور در ماورای خزر نیز همراه بود، هدف آن ایجاد موانع برای ورود کالاهای انگلیسی به ماوراء قفقاز، شمال ایران و آسیای مرکزی بود. با احداث خط آهن پتی-تفلیس در اوایل دهه هفتاد دامنه مناقشات بالا گرفت و سرانجام روس ها در جنگ با عثمانی (1878) آنچه را که می خواستند به دست آوردند و گو اینکه موفق به تامین امنیت در تقاطع راه ارزروم- تبریز نشدند ولی دستکم باطوم (Batum) را تصرف کردند. در این میان در روسیه بازگشت به سیاست دفاع عالی (HighProtection) شروع شد، کما اینکه در سال 1883 منطقه ترانزیتی آزاد به طور همه جانبه ای لغو و در ماوراء قفقاز مقررات گمرکی خاص روسیه به مرحله اجرا درآمد؛ دو سال بعد نیز سیستم بنادر آزاد در باطوم به هم خورد، ضمن اینکه اقدامات دیگری جهت دست اندازی به بازارهای شمال ایران به عمل می آمد...»

اقداماتی که روس ها برای حمایت از اتباع خود در ایران انجام می دادند (از نظر بسیاری) نامطلوب بود، از جمله مجله آلمانی اکسپورت (Export) در شماره اوت 1882 خود در مقاله ای به قلم پی. دی «پل-دن» (Paul Dehn) کوشش های اتریش جهت لغو ترانزیت در مناطق ماوراء قفقاز را موردبررسی قرار داده، مقامات گمرک روسیه را متهم می کرد که جهت حمایت از تجار روس در قبال رقابت های خارجی در دادوستد با ایران، دست به اعمال نامطلوبی می زنند و قصد دارند که ایران را کاملا به صنایع روسی وابسته کنند.

این اقدامات از این لحاظ که به روس ها جهت تصرف بازارهای ایران کمک می کرد، کاملا به صرفه بود، چون بسیاری از مصنوعاتی که وارد ایران می شد به سایر کشورهای اروپایی تعلق داشت و به این ترتیب روس ها می توانستند این کالاها را مجددا با قیمت های گران تر به ایران صادر کنند. به این جهت موسسات تولیدی اروپا ناگزیر شدند که در جست وجوی راه های طولانی و پرهزینه و خطرناک نظیر جاده طرابوزان- تبریز برای ورود کالاهای خود به ایران برآیند.در سال 1873 با انعقاد قرارداد تجارتی بین ایران و روسیه که هدف آن ممانعت از ورود کالاهای غیرروسی به ایران بود، موانعی در مورد رقابت های موفقیت آمیز اروپاییان در این کشور ایجاد شد. ممانعت از امتعه غیرروسی برای همسایه شمالی بسیار سودمند بود، چراکه در اوایل دهه 1890 دادوستد روسیه با ایران، از نظر قیمت کالاهای وارده دوبرابر شد و در پایان آن دهه تجارت روسیه با ایران از تجارت ایران با انگلستان پیشی گرفت. معاملات تجارتی بین ایران و روسیه از 1900 تا 1910 بازهم بیشتر از دوبرابر افزایش یافت و در این میان انگلستان به سبب موقعیت جغرافیایی روسیه با ایران قادر به عکس العمل نبود ولی با این حال بازهم فعالیت های بازرگانان انگلیسی باعث نگرانی تجار روسیه می شد. به عنوان مثال در 28 سپتامبر 1890 نشریه «بیرژو یا وی دموسی» ضمن اشاره به نفوذ آرام و بی سروصدای انگلیسی ها در ایران، خواستار تاسیس فوری خط آهن به تهران و ایجاد اعتبارات ویژه ای جهت تسهیل تجارت با ایران شدند و حتی یکی از هدف های «ای. آ.ویشنگرادسکی» وزیر مالیه روس به آسیای مرکزی این بود که مناسبات بازرگانان روسی را با ایران رونق بخشد.انحصار تجارت خارجی ایران در دست روس ها و موافقت ایران با خودداری از تاسیس خط آهن دو عامل کنترل اقتصادی ایران توسط روس ها بود. دولت ایران که پیوسته به پول احتیاج داشت، در سال 1900 اولین وام هنگفت خود را از روسیه دریافت کرد و مظفرالدین شاه در 1902 وام دیگری از  روس ها گرفت که برای تضمین بازپرداخت آن، عواید تمام گمرکات ایران را به استثناء گمرکات جنوب (که در اختیار انگلیس ها بود) وثیقه قرار داد.سن پترزبورگ به عنوان نخستین شرط، قبل از پرداخت وام 1902، اصرار داشت که ایران از محل این وام، قروض 1892 خود را به انگلستان ادا کند و انجام این تقاضا به شانس مداخله انگلستان لطمه وارد کرد. بانک استقراضی روس نیز (که مدبرانه از سوی «ویت» وزیر مالیه اداره می شد) در بهره برداری از مشکلات مالی ایران، به سود روسیه کاملا موفق بود. این بانک از دادن وام های کوتاه مدت و کمک های مالی به سیاستمداران ذی نفوذ خودداری نمی کرد و حتی محمدعلی میرزا ولیعهد که بعدا به سلطنت ایران رسید، مبالغ هنگفتی برای ساختمان در املاک شخصی خود در آذربایجان، از این بانک قرض گرفت و کار به جایی کشید که طبق نظر سومنر تا سال 1906، دولت و شخصیت های بلندپایه ایرانی معادل هفت و نیم میلیون لیره استرلینگ به روسیه بدهکار شدند.از نظر استراتژیک نیز روسیه از موقعیت مستحکمی برخوردار بود. در ژانویه 1900 موراویف وزیرخارجه روس طرحی به تزار تقدیم کرد که ضمن بررسی تزلزل نفوذ انگلیس در اثر جنگ بوئرها (Boer War) سه پیشنهاد برای بهره برداری روسیه از اوضاع و احوال موجود در ایران مطرح شده بود. موراویف می خواست به سبب نابسامان بودن اوضاع مالی روسیه، احداث خط آهن به سوی خلیج فارس به تعویق افتد ولی وی بر این باور بود که در صورت توسعه خطوط آهن روسیه تا مرزهای ایران فرصتی به وجود خواهد آمد تا بعدا تحت شرایط مناسبی آن خطوط به داخل خاک ایران امتداد یابد. خلاصه در چنین شرایطی موافقت نامه ممنوعیت ایران از احداث خط آهن که در 1890 به امضا رسیده بود تا ده سال دیگر تمدید شد.