آرشیو پنجشنبه ۱۰ مهر ۱۳۹۹، شماره ۷۴۵۸
ایران قرن
۱۳

ماجرای بهره برداری از بزرگترین معدن کشور

پس از ملی شدن صنعت نفت در سال 1329 مهم ترین ذخیره طبیعی ایران که در قرن اخیر ملی شده است بدون شک مس بوده. اتفاقی که زمزمه های آن از ابتدای شروع سال 1350 و همزمان با پیشرفت های جدی در ساخت کارخانه ذوب آهن اصفهان شنیده شد و در نهایت در پایان سال 1350 به تصویب رسید. کارخانه مس سرچشمه در شهربابک استان کرمان، یکی از بزرگترین کارخانه های مس جهان است که البته با پرداخت حدود 70 میلیون تومان ملی شد. معدنی که از سوی برادران رضایی که از فعالان اقتصادی مشهور بودند کشف و با سرمایه گذاری آنها شناسایی شده بود ولی در نهایت از سوی دولت ایران خریداری و ملی شد.

رضانیازمند معاون صنعتی وزیر اقتصاد در سال های دهه 40 و نخستین رئیس سازمان گسترش صنایع ایران که به عنوان نخستین مدیرعامل مس سرچشمه بعد از ملی شدن انتخاب شد، داستان خریداری این معدن در سال 1350 را در کتاب خاطراتش این گونه تعریف کرده است: «ذخیره مس سرچشمه مربوط به برادران رضایی بود؛ با وجود ثروت فراوانی که داشتند، وقتی متوجه وجود ذخایر عظیم مس سرچشمه شدند، دیدند که قدرت مالی شان در حدی نیست که بتوانند این معدن را فعال کنند. از این رو دست به دامن شرکت انگلیسی «سلکشن تراست» شدند و 30 درصد از سهم شرکتشان را هم به آنها دادند تا در سرچشمه سرمایه گذاری کرده و معدن را باز کنند. سلکشن تراست هم با اینکه سرمایه گذاری زیادی کرد، متوجه شد معدن بزرگتر از این حرف هاست. میزان ذخیره این معدن را 400 میلیون تن با عیار 21/1 تخمین زده بودند که جزو ذخایر بسیار بزرگ به شمار می آمد. این شرکت انگلیسی، برای دریافت وام دست به دامن بانک های بین المللی شد اما نتوانست در این راه موفق شود.بنابراین به دولت ایران پیشنهاد کردند تا معدن را از آنها تحویل بگیرد. دولت از محمد رضا شاه راهنمایی خواست و او هم گفت هزینه ای که کرده اند را بدهید و معدنشان را بگیرید. اما برادران رضایی می گفتند ما چهار میلیون تن مس پیدا کرده ایم پس پول آن را به ما هم بدهید تا معدن را به دولت واگذار کنیم. «سلکشن تراست» هم اعلام کرد 5/2 میلیون لیره هزینه کرده و 5/1 میلیون لیره هم بهره پولش بود؛ بنابراین اصل و بهره پول را می خواست.

پنج، شش نفر از وزرا مامور شدند حساب کنند که چقدر باید به آنها بپردازند. وزیر اقتصاد (هوشنگ انصاری)، وزیر کار (عبدالمجید مجیدی)، رئیس سازمان برنامه (خداداد فرمانفرماییان)، وزیر دارایی (جهانگیر آموزگار)، نایب نخست وزیر (صفی اصفیا) و رئیس کل بانک مرکزی با رضایی ها مذاکره کردند و ارقام عجیب و غریبی تقاضا شد. اما وزرا و مسئولان دولتی تنها پذیرفته بودند که باید به رضایی ها پاداش داده شود اما بر سر میزان آن چانه می زدند. بالاخره رضایی ها هزینه شان را به وزارت دارایی گزارش دادند، مثلا اگر زمینی خریده اند، باید پول زمین ها به آنها داده شود یا اگر ماشین آلاتی خریده اند، پس از محاسبه هزینه آن، ماشین آلات تحویل دولت شده و پولش هم به رضایی ها پرداخت شود. در نهایت تصمیم گرفته شد حدود 70 میلیون تومان به رضایی ها پرداخت شود. قرار شد در صورتی این مبلغ به آنها داده شود که تمام زمین ها و ماشین آلاتی را که خریده بودند با اسناد و مدارک تحویل شرکت مس سرچشمه بدهند.»

با پایان گرفتن مذاکرات خرید معدن مس سرچشمه در تابستان سال 1350 و نهایی شدن قرار داد آن در آذرماه سال 1350 شورای اقتصاد معدن مس سرچشمه را به عنوان میراث ملی معرفی و تصویب کرد. در نهایت اسفند 1350 معدن مس سرچشمه ملی شد. معدنی که در سال 1351 رضا نیازمند به عنوان یکی از مدیران باسابقه و عملیاتی کشور مدیرعامل آن شد تا فضا را برای بهره برداری از این معدن فراهم کند. رضا نیازمند در خاطرات خود می گوید: «پس از اینکه فرمان من به سمت رئیس هیات مدیره و مدیرعامل مس سرچشمه صادر شد، من اساسنامه شرکت مس سرچشمه را تهیه کردم و این اساسنامه توسط مجلس شورای ملی و مجلس سنا تصویب شد.» در این بین رضانیازمند قراردادی برای همکاری های مشترک بین شرکت مس سرچشمه و شرکت امریکایی آناکاندا (که به علت ملی شدن مس از شیلی اخراج شده بود) امضا کرد و زمینه های راه اندازی مجتمع مس سرچشمه فراهم شد. همچنین در 20 تیرماه 1355 قانون تاسیس شرکت ملی صنایع مس ایران تصویب و شرکت سهامی معادن مس سرچشمه به شرکت ملی صنایع مس ایران تغییر نام پیدا کرد.