آیا هنوز در فیزیک نجوم کسانی هستند که پارادایم فکری آنان مربوط به قبل از کوپرنیک باشد و زمین را مرکز عالم بدانند و براساس این پارادایم اظهارنظر کنند؟

بعید است موارد چندانی در بین فیزیک دانان یافت شود! اما مشابه چنین افرادی در بین مدعیان اقتصاددانی در کشور ما وجود دارند و از جمله در بین مسوولان اقتصادی هم. اجازه دهید آدرس فکری برخی از این ذهنیت ها را مطرح کنم. ابتدا یک مثال از سال های اوایل انقلاب ذکر می کنم. قیمت رسمی برگ سبز چای برای خرید از چای کاران پایین نگاه داشته می شد و تورم هم سبب شده بود قیمت نسبی در حال تنزل باشد و چای کاران هم کاربری مزارع چای را به سایر محصولات تغییر دهند که این یک ضایعه بود به دلیل طولانی بودن مدت (چند سال) به ثمر رسیدن بوته های چای. سازمان برنامه پیشنهاد افزایش قیمت رسمی خرید چای را مطرح کرد تا انگیزه برای حفظ باغ های چای فراهم شود. در جلسه ای که اینجانب هم حضور داشتم یک مسوول متخصص، دلیل زیر را برای مخالفت خود با افزایش قیمت رسمی برگ سبز چای مطرح کرد.

«رانندگان کامیون که بین شهر ها بار جابه جا می کنند، در قهوه خانه های سر راه چای مصرف می کنند، گران شدن قیمت برگ سبز چای سبب افزایش قیمت چای در قهوه خانه ها می شود. این امر سبب می شود هزینه رانندگان کامیون افزایش یابد. رانندگان کامیون کرایه حمل و نقل را افزایش می دهند. افزایش کرایه حمل و نقل سبب می شود هزینه تمام شده کالاها افزایش یابد. این امر هم همه قیمت ها را افزایش می دهد و تورم ایجاد می کند.»

یک آقای دیگری که هیچ اقتصاد نخوانده بود و مدعی اقتصاددانی بود و گرچه سال ها است مرحوم شده، اما هنوز هم طرفداران او از اندیشه نبوغ آمیز او صحبت می کنند، اضافه کرد که افزایش قیمت ها باز هم سبب افزایش قیمت های دیگر می شود و این قیمت ها بر روی یکدیگر می غلتد و تورم بزرگی ایجاد می شود. پیشنهاد افزایش قیمت برگ سبز چای برای چند سال منتفی شد. این روز ها مرتب صحبت از Cost push inflation می شود که آن را هم بعضا فارسی می نویسند تورم «کاست پوش» یعنی فشار افزایش هزینه بر تورم. گفته می شود افزایش قیمت ارز و افزایش قیمت حامل های انرژی سبب می شود هزینه تولید افزایش یابد و افزایش هزینه تولید قیمت ها را افزایش دهد و تورم ایجاد کند. اندیشه افرادی که چنین استدلال می کنند چند مشخصه دارد؛ یکی اینکه مبنای فکری آنان حسابداری است، یعنی بلافاصله ارقامی ارائه می کنند که قیمت انرژی مثلا؟ 10درصد قیمت تمام شده است و افزایش قیمت حامل ها هزینه محصول را مثلا چند درصد افزایش می دهد و این هم سطح عمومی قیمت ها را بالا می برد و تورم ایجاد می کند؛ آن هم از همان نوع غلتان. این تفکر غلط است؛ زیرا هیچ کس نمی خواهد قیمت ها را افزایش دهد و بعید است سیاستمدار یا کارشناسی شوق و ذوقی در افزایش قیمت ها بیابد، بلکه تورمی که به دلایل سیاست های پولی و مالی و بین المللی ایجاد می شود سطح عمومی قیمت ها را قبلا بالا می برد و ثابت ماندن قیمت حامل های انرژی در شرایط تورمی سبب می شود که قیمت نسبی این محصولات که تحت کنترل مانده اند، تنزل یابد و در نتیجه در این قیمت های نسبی در حال تنزل، تولید برق و محصولات پالایشگاهی یا سرمایه گذاری در آن مقرون به صرفه نباشد و مختل شود و به همین علت است که عده ای به فکر چاره می افتند برای تصحیح قیمت ها؛ به دلیل تصحیح قیمت های نسبی و نجات تولیدکنندگان این محصولات. پس کاست پوش بی معنی است و این افراد درک درستی حتی از این نظریه که ده ها سال است منتفی شده هم ندارند. امروزه که با قطع برق روبه رو هستیم باید یادی از این افراد بکنیم چه به عنوان کارشناس یا سیاستمدار که قیمت ها را تثبیت کردند، منابع در دسترس بخش انرژی محدود شد و این بخش ها تحت فشار ماندند، امکان سرمایه گذاری منتفی شد، ظرفیت ها توسعه نیافت و ظرفیت های فرسوده بازسازی نشد.

این در حالی است که فناوری تولید کالاهای سرمایه ای این صنعت در داخل کشور پیشرفت قابل تحسینی داشته است. امروزه در هر ساعت که برق قطع می شود باید یادی کنیم از این طرز فکر و نتایج ملموس آن. مشابه همین استدلال در مورد ارز مطرح می شود؛ می گویند دولت باید قیمت ارز را پایین بیاورد تا قیمت همه چیز پایین بیاید و تورم منتفی شود. این درحالی است که دولت ها در ایران همیشه شیفته ارز ارزان قیمت بوده و برای جلوگیری از افزایش قیمت آن همه فنی به کار زده اند؛ حتی به آن آویزان هم شده اند. این نظریه آقایان درمورد اثر نرخ ارز بر تورم هم برمی گردد به عدم درک این نکته که قیمت ارز هم خود قربانی تورم است و در یک سیستم تعادل عمومی همراه با سایر قیمت ها به دلیل تورم افزایش می یابد. تورم هم علی الاصول به دلیل مسائل پولی مالی بین المللی همراه می شود با ایجاد انتظارات تورمی در بین مردم. این را یعنی راه مقابله با تورم را، در بیش از 150 کشور جهان فهمیدند و در آنها تورم زیر 10 درصد است. در کشور ما که از معدود کشور های با تورم بالا هستیم هنوز عده ای متوجه نشده اند که راه حل موثر توقف تورم کدام است. این افراد برای شما یا مسوولان گزارش هایی ارائه می کنند پر از جداول حسابداری در مورد ارزبری و نقش دلار در هزینه تمام شده و اثر هزینه تمام شده در قیمت و تورم... این گزارش ها بی ارزش هستند؛ چون نویسندگان مساله را برعکس فهمیده اند و نشان می دهند. «تورم» همیشه و همه جا یک مساله پولی است. این نقل قول از فریدمن اینجا هم صادق است.

فردی استدلال می کرد که نیروگاه های کشور براساس خوراک گاز ارزان قیمت طراحی شده اند (که البته این استدلال کلا غلط است) و ابتدا باید تکنولوژی تولید برق در کشور تغییر کند تا بعد قیمت گاز برای مصرف نیروگاه ها افزایش یابد و به قیمت واقعی میل کند. این هم از همان نوع استدلال های وارونه است. ابتدا باید توجه کنیم که انتخاب تکنولوژی با توجه به ملاحظه قیمت های نسبی انجام می شود. برای مثال بعد از افزایش قیمت نفت در دهه 1970 جهش های قابل ملاحظه در تکنولوژی موتور خودرو ها رخ داد. اگر قیمت نفت و بنزین ارزان می ماند این جهش های فنی ضرورت نمی یافت. با افزایش های بعدی قیمت سوخت، به دلیل مالیات های محیط زیستی، انگیزه برای تولید برق از روش های غیر از سوخت فسیلی فراهم شد. تا قیمت های نسبی بر حسب کمیت های اقتصادی تعیین نشوند، انتخاب تکنولوژی مناسب رخ نمی دهد؛ چون در واقع معنی تکنولوژی مناسب نیز همین است؛ شیوه تولیدی که همخوان با قیمت های نسبی اقتصادی باشد. انتخاب تکنولوژی هم رخدادی معجزه آسا نیست. در زمان جنگ تحمیلی از یک کارخانه کوچک در اصفهان بازدید کردم که سوخت زیادی مصرف می کرد و قبل از جنگ سوخت آن گازوئیل بود. با شروع جنگ این نهاده کمیاب شد؛ اما مازوت به وفور وجود داشت و محصول مازاد پالایشگاه ها بود.

مازوت حالت سفت دارد و به راحتی جریان پیدا نمی کند و از مخزن و درون لوله انتقال به راحتی جریان نمی یابد. مدیران این واحد برای استفاده از مازوت ابتکار ساده ای اندیشیده بودند. لوله اتصال مخزن تا کوره را طولانی تر و قطور تر انتخاب کرده بودند و در زیر آن المان های برقی مثل اجاق برقی را با محاسبه لازم قرار داده بودند و مازوت را داغ می کردند تا به راحتی به داخل کوره منتقل شود. این یک نمونه از تغییر تکنولوژی بود که در عکس العمل به تغییر قیمت های نسبی اتفاق افتاده بود. اگر گازوئیل کماکان ارزان بود چنین تغییری اصولا ضرورت نمی یافت. بهبود تکنولوژی به معنی وارد کردن ماشین آلات مدرن از آلمان یا دیگر کشورها نیست؛ به این معنی است که قیمت نهاده ها و محصول، علامت صحیح را به تولیدکنندگان منتقل کند تا آنان نیز تصمیم متناسب با آن قیمت ها را اتخاذ کنند.