ویل دورانت (1981-1885) از اولین کسانی است که سعی کرد فلسفه را از برج عاج آکادمی ها به میان زندگی مردم ببرد. ما این مورخ و نویسنده امریکایی را غیر از اثر مشهورش «تاریخ تمدن» با «تاریخ فلسفه» و «لذات فلسفه» می شناسیم. «درباره معنی زندگی»٭ چند دهه پس از چاپ اولش در سال 2005 منتشر شده است. اما امروز هیچ نسخه ای از متن اصلی کتاب در دست نیست و جان لیتل این کتاب را از روی دست نوشته های دورانت ویرایش کرده است. 

داستان از یک روز پاییزی در سال 1930 شروع شد که دورانت داشت برگ های حیاط خانه اش را جمع می کرد. مرد خوش پوشی به او نزدیک شد و گفت که قصد دارد خودش را بکشد، مگر اینکه او برایش دلیل معتبر و موجهی بیاورد. او نه بیکار بود، نه گرسنه. دورانت سعی کرد او را از این کار منصرف کند، اما بعدش دیگر نفهمید سرنوشتش چه شده است؛ اما وقتی همان سال چند نامه خودکشی دیگر هم به دستش رسید، فکر کرد عجیب نیست که «معنی زندگی» و سوال های فراوانی که دنبالش می آیند، پرسش جاودان فلسفه و مهم ترین پرسش هستی باشد. سوالاتی از این جنس که ما در این جهان چه می کنیم؟ آیا خدایی هست؟ اگر هست، چرا این همه رنج می کشیم؟ اگر نیست، فایده زندگی ما چیست؟ و سوال های دیگر. بعد به صرافت افتاد برای افراد مختلف نامه ای بنویسد و بپرسد آنها در زندگی شان چطور به معنی، هدف و رضایتمندی رسیده اند. این نامه را برای شاعران، نویسندگان، روانشناسان، فیلسوفان، ورزشکاران، قدیسان، رهبران، برندگان جایزه نوبل و حتی یک محکوم به حبس ابد فرستاد و پرسید: «به من بگویید زندگی برای شما چه معنایی دارد، چه چیزی باعث می شود ناامید نشوید و همچنان ادامه دهید؟ دین -اگر هست - چه کمکی به شما می کند؟ سرچشمه های الهام و انرژی شما چیست؟ هدف یا انگیزه کار و تلاش تان چیست؟ تسلی ها و خوشی های تان را از کجا پیدا می کنید و دست آخر گنج تان در کجا نهفته است؟» افراد مختلفی - از گاندی و جواهر لعل نهرو تا جورج برنارد شاو و برتراند راسل - از دید خودشان به این سوال جواب دادند. مثلا برتراند راسل به یک جواب دو، سه خطی از سر بازکنی اکتفا کرد: «متاسفم که می گویم در حال حاضر مشغول تر از آنم که خاطرجمع باشم زندگی هیچ معنایی ندارد. به نظر نمی رسد بتوانیم قضاوت کنیم که نتیجه کشف حقیقت چه بوده؛ زیرا تا به حال هیچ حقیقتی کشف نشده است.» برنارد شاو هم کم و بیش همین طور جواب داد: «آخر من از کجا بدانم؟ آیا خود سوال اصلا معنایی دارد؟» با این حال او جواب ها را جمع وجور کرد و در کنار جواب خودش در سال 1932 به اسم «درباره معنی زندگی» آن را به چاپ رساند. به این امید که اگر اتفاقی دست کسی افتاد که می خواست خودکشی کند، شاید بتواند منصرفش کند. دورانت حرف های خودش را در فصل آخر کتاب و در قالب نامه ای خطاب به کسی که در آستانه خودکشی است، نوشته.  او با اشاره به داستان پلیسی که با کلی خواهش و تمنا کسی را که قصد خودکشی داشت، متقاعد کرد صبر کند تا با هم درباره خودکشی حرف بزنند و دست آخر هر دو از پل پایین پریدند، می گوید: «ممکن است در بحث با تو بر سر ارزش زندگی به جای اینکه تو قانع شوی، من در مورد جذابیت مرگ قانع شوم اما بختم را می آزمایم.» حرف های دورانت در این نامه خیلی جدی است و سعی می کند با استدلال حرف بزند، اما گذشته از این شروع طنزآمیز، واضح است که لحنش خیلی هم جدی نیست. انگار ذات مرگ آنقدر تلخ، مبهم، پیچیده و ناشناخته است که برای پرداختن به آن چاره ای جز توسل به شوخی و لودگی نداریم. او اسم کسی را که می خواهد خودکشی کند، می گذارد «سرباز گمنام ناامیدی» و اول نامه اش به او اعتراف می کند که نمی تواند درباره معنی زندگی به یک معنای مطلق یا متافیزیکی اشاره کند. به عقیده دورانت ما باید یاد بگیریم که حتی به دانشمندان شک داشته باشیم. نمی شود اخترشناسانی را که درباره سیاره ما هیچی نمی دانند، جدی گرفت. فیزیکدانان نمی دانند ماده چیست، زمین شناسان از عصر یخبندان مطمئن نیستند، زیست شناسان نمی دانند حیات چیست و روان شناسان معنی هوشیاری را نمی دانند: «پس تو نباید بر اساس این فرضیه های پا در هوا به مغزت شلیک کنی و برای محالات بمیری... هر کاری می کنی، از فلسفه نمیر!» پس معنی زندگی را باید در خود آن و در امیال غریزی و ارضاهای طبیعی خود زندگی جست. در ادامه دورانت از کلام گوته که می گوید «یک کل باش یا به یک کل بپیوند» کمک می گیرد و می نویسد: «به یک کل بپیوند و با همه ذهن و تن خود برای آن کار کن. معنی زندگی در فرصتی است که زندگی برای تولید یا یاری رساندن به چیزی بزرگ تر از خودمان به ما می دهد.» سپس به سوالی که از دیگران پرسیده بود، واضح تر جواب می دهد؛ اینکه معنی زندگی اش در خانواده و کارش نهفته است: «دوست داشتم می توانستم به هدف بزرگ تری مباهات کنم. سرچشمه های انرژی من، خودستایی و گذشت و نوعدوستی ای خودخواهانه است؛ حرص به تحسین و دلبستگی دیوانه وار به کسانی که وابسته به من هستند.»

هدف و نیروی انگیزه بخش او شادمانی اطرافیانش و بالاخره جلب نظر مساعد بزرگ ترهاست و پاتوق های خوشبختی اش خانه، کتابخانه، جوهر و قلمش هستند. احتمالا اگر الان بود، لپ تاپ و گوشی همراه هم به لیستش اضافه می شد: «من خودم را خوشبخت نمی دانم. هیچ کس نمی تواند در میان فقر و رنج اطرافش، کاملا خوشبخت باشد ولی آنقدر راضی و شکرگزارم که به وصف درنمی آید.»

دورانت می گوید گنجینه اش می تواند در هر چیزی نهفته باشد. به عقیده او ما می توانیم رضایت خاطر خود را در چیزهای مختلفی مثل فرزندان، شهرت، رفاه یا سلامتی پیدا کنیم. آخرین چاره و پناه خودش را هم طبیعت معرفی می کند اما نباید اجازه بدهیم خوشبختی ما به آنها وابسته باشد.  او یک خداناباور است اما عنوان می کند که مذهب رایحه اش را در وجودش به جا گذاشته است. برداشت نهایی اش را هم این طور بیان می کند: «معنی بی مرگی برای من این است که ما همه اجزای یک کل هستیم، مثل سلول هایی در بدن زندگی و مرگ جزء، زندگی کل است. اگر چه ما در مقام فرد از بین می رویم، اما کل به واسطه آنچه ما کرده ایم و بوده ایم، برای همیشه متفاوت می شود.»

آخرین توصیه اش هم بیشتر این است که «چیزی که به آن نیاز داری، نه فلسفه بلکه همسر و فرزند و کار سخت است. ولتر زمانی گفته بود گاهی پیش می آمد که ممکن بود خودش را بکشد، اگر آن همه کار سرش نریخته بود.» در پشت جلد کتاب هم آمده: «فقط آدمی که وقت آزاد زیادی دارد و کار زیادی نمی کند، به ناامیدی رو می آورد.» این حرف های طنزآمیز از یک طرف یادآور ضرب المثل ها و محاورات عامیانه است مثل: «گرسنگی نکشیده ای که عاشقی یادت برود» و از طرف دیگر یادآور عرفانی ترین اشعاری که سراغ داریم. اشعاری که در یک کلام، فهم جهان و معنای زندگی را از دایره درک بشری خارج می دانند و صرفا زندگی در لحظه و درک همین مقطع کوتاه زمانی را توصیه می کنند. سهراب می گوید شناسایی گل سرخ کار ما نیست و فقط می توانیم در افسونش شناور باشیم یا شیخ محمود شبستری می گوید: «جهان انسان شد و انسان جهانی». توصیه خیام این است که: «می نوش ندانی از کجا آمده ای/ خوش باش ندانی به کجا خواهی رفت» و حافظ هم می گوید: «من که امروزم بهشت نقد حاصل می شود/ وعده فردای زاهد را چرا باور کنم؟»

از نظرگاه عرفان، ما در این دنیا مسافریم و منظور این است که زندگی فعلی ما در این دنیا فقط یکی از زندگی های ما در جهان های متعددی است که پیش از این گذرانده ایم یا قرار است بعد از این طی کنیم. ویژگی این دوره از زندگی، محصور بودن در بعد مکان است. به نظر می رسد زندگی در همین دنیا و استیصال در برابر ندانستن چیستی و چگونگی اش، بزرگ ترین مخرج مشترک یا نقطه اشتراک دیدگاه عرفانی و نگاه سکولاریستی است. راه و روشی هم که هر دوی آنها معرفی می کنند، کم و بیش یکی است؛ دم غنیمت شماری، زندگی در لحظه و به قول سهراب، آب تنی در حوضچه اکنون. به عبارتی می توان گفت نسخه ای که هر دوی آنها برای رسیدن به «بهشت نقد» می پیچند، لااقل از این منظر یکی است و این، نقطه تلاقی و اشتراک فلسفه و عرفان است؛ جایی که به عنوان دو خط موازی یکدیگر را قطع می کنند.