تولید، سطح رفاه جامعه را تعیین می کند. اما تولید ناخالص و مصرف سرانه مردم در ایران طی دهه1390 کاهش یافته است. برای بررسی علت این امر پیش از هر چیز می توان سراغ تشکیل سرمایه در اقتصاد ایران رفت. متاسفانه در دهه1390 آمار تشکیل سرمایه در ایران اوضاع مناسبی ندارد. تشکیل سرمایه به صورت ناخالص، یعنی استهلاک را از آن کسر نکنیم، 524هزار میلیارد تومان به قیمت های ثابت در سال1390 بوده اما به 261هزار میلیارد تومان در سال 1399 کاهش پیدا کرده و نصف شده است. اگر اجزای آن را در نظر بگیریم تشکیل سرمایه در ماشین آلات 65درصد کاهش پیدا کرده است و تشکیل سرمایه در بخش ساختمان 35درصد. این ارقام برای سقوط رفاه فعلی و آینده یک جامعه کافی است.

اما چرا چنین اتفاقی در اقتصاد ایران افتاده است؟ مشخص است مهم ترین عامل کاهش سرمایه گذاری، نواقص در کیفیت حکمرانی و سیاستگذاری اقتصادی است که خود را به شکل معضلاتی چندجانبه مانند تحریم و جدایی ایران از زنجیره تولید جهانی نشان داده است؛ اما ناشی از آن، عوامل زیر نیز وجود داشته است:

1- کاهش سرمایه گذاری دولتی به دلیل کاهش بودجه عمرانی و انحراف بودجه عمرانی از بخش های مولدتر.

2- طی این سال ها نه تنها جذب سرمایه خارجی اتفاق نیفتاد، بلکه خروج گسترده سرمایه از کشور هم وجود داشت.

3- نااطمینانی در اقتصاد و بی ثباتی های شدید سبب شد که سرمایه گذاری بخش خصوصی در داخل آسیب ببیند.

4- هزینه های مستقیم و غیرمستقیمی که سیاستگذاری نادرست، به ویژه به دلیل بالا بردن هزینه های تولید از طریق نرخ تورم و نیز نظام اداری ناکارآمد بر تولیدکنندگان تحمیل می کند، سبب شد که سرمایه کمتری وارد تولید شود.

5- هزینه های تاخیر در سرمایه گذاری، خود را چند سال آینده نشان می دهد. می توان گفت مشکلی که از دهه1380 شروع شده بود در دهه 1390 به خوبی خود را نشان داد و آثار آن هنوز هم ادامه دارد. برای نمونه، سرمایه گذاری کافی در زیربناهایی مانند بزرگراه، فرودگاه های بزرگ، راه آهن، زیربناهای ارتباطات، شبکه های آب و برق و گاز چون به موقع انجام نشده، سایر سرمایه گذاری ها نیز دچار اختلال شده است. سرمایه گذاری اگر در زمان خود انجام نشود، سال های بعد به صورت تصاعدی زیان ناشی از سرمایه گذاری نکردن نصیب جامعه می شود. برای مثال فرودگاه بین المللی امام خمینی(ره) اگر حدود 20 سال پیش ابعاد جهانی پیدا می کرد، درآمد حاصل از آن اکنون در جاهای دیگر سرمایه گذاری شده بود و بر تولید ثروت جامعه به طور فزاینده اثر داشت. یا توسعه صنعت خودرو که در دهه1380 روند مطلوبی پیدا کرده بود، اگر ادامه می یافت نه تنها این صنعت بهره مند می شد، بلکه سایر صنایع مرتبط و کل اقتصاد از آن بهره مند شده بود. حتی توجه کنید که اجرای چنین پروژه هایی چه تاثیرات مثبتی بر بهبود تکنولوژی و سرمایه انسانی و حفظ متخصصان کشور داشت.

داغ سرمایه گذاری نکردن، سال ها اقتصاد ایران را رنج خواهد داد. درحالی که کشورهای بسیار کوچک تر و با توانمندی کمتر از ایران در دهه اخیر با سرعت تمام در زیربناها و صنایع مختلف سرمایه گذاری کرده اند و تلاش کردند خود را در زنجیره ارزش تولید جهانی قرار دهند؛ اما دولت ایران هنوز در توهم این است که تولید را از مسیرهایی که منشا سرمایه آن نامشخص است، بهبود دهد. برای نمونه، دولت در برنامه خود اعلام کرده است که رشد اقتصادی 8درصدی در سال1401 محقق شود و سهم هر بخش را هم از این رشد تعیین کرده است. مثلا در برنامه دولت این هدف گذاری تعیین شده است که رشد بخش صنعت 5/ 12درصد و رشد بخش معدن 5/ 10درصد باشد و 477هزار شغل جدید نیز به پشتوانه این رشد ایجاد شود؛ اما توجه نکرده است که در 9ماه 1400 سرجمع رشد تولید این دو بخش صفر بوده است. یا در نقشه راه رشد غیرتورمی دولت سیزدهم تاکید شده است که تولید با بهبود محیط کسب وکار افزایش یابد. نکته این است که بهبود محیط کسب وکار یک مولفه زمان بر است؛ زیرا تا فرآیندهای اداری اصلاح شود و بعد این اصلاح را سرمایه گذاران قبول کنند و سپس اقدام به سرمایه گذاری کنند، حتما چند سال طول خواهد کشید. درحالی که کشور هم اکنون به سرمایه گذاری نیاز دارد و حتی تاخیر چند ماهه می تواند اوضاع اقتصادی را از این نیز پیچیده تر کند. بنابراین باید دولت به سرعت در پی بسترسازی برای تزریق سرمایه به اقتصاد کشور باشد. بخش های مختلف باید با سرعت تمام پروژه های بزرگ سرمایه گذاری خود را معرفی کنند و منابع تامین مالی آن را از محل بودجه دولتی، سرمایه گذاری بخش خصوصی و سرمایه‎گذاری خارجی به طور عملی تعیین و اجرا کنند. به نظر می رسد چنین کاری بدون بازگشت به برجام و بهبود روابط بین المللی که به بهبود شرایط بودجه دولت و بهبود اعتماد سرمایه گذاران داخلی و جذب سرمایه گذاران خارجی منجر شود، امکان پذیر نیست.