سال1401، سال خلاصی حوزه های فرهنگ و هنر و ادب از ویروس کرونا بود و آنچه مانع حضور در تجمعات شده بود و باعث ایجاد محدودیت، تقریبا از بین رفت و رونق دوباره به سالن ها برگشت. در این میان، حوزه هنرهای نمایشی هم اگرچه با افت وخیزهایی همراه بود اما می توان سالی را که در روزهای پایانی اش هستیم سالی پررونق به خصوص به لحاظ کیفی برای تئاتر ایران دانست و گفت برگزاری جشنواره های استانی، منطقه ای و درنهایت جشنواره فجر پایانی قابل تامل برای این تورنمنت تئاتری رقم زد.

هنرمندان نمایشی کشور سال 1401 از همان آغازین روز ورود به قرن جدید فعال بودند. اجرای نمایش «بک تو بلک» با بازی، نویسندگی و کارگردانی سجاد افشاریان که از جذاب ترین و پرمخاطب ترین آثار نمایشی سال 1400 به حساب می آمد، در کنار آثاری چون «فلزات چکش خوار» با کارگردانی آرش سنجایی و تهیه کنندگی پرویز پرستویی در تالار حافظ، «بچه» به نویسندگی نغمه ثمینی، کارگردانی افسانه ماهیان و بازی فاطمه معتمدآریا در سالن استاد سمندریان تالار ایرانشهر و در کنار آنها نمایش «قصه قرن» اثر حامد شیخی که تلاش زیادی داشت تا با تنظیم زمان اجراهایش هم به عنوان آخرین تئاتر قرن 13 و هم اولین تئاتر قرن جدید معرفی شود، نوید رونق خاص به نمایش ایران در سال 1401 داد. از اجراهای جذاب آغازین روزهای سال جدید نیز می توان به آغاز اجرای نمایش «دکتر نون زنش را بیشتر از مصدق دوست دارد» هادی مرزبان از 7 فروردین 1401 و همزمان با روز ملی هنرهای نمایشی، در سالن اصلی مجموعه تئاترشهر اشاره کرد. نمایشی که مرزبان یک دهه برای روی صحنه بردنش تلاش کرد و نام هنرمندان صاحب نامی در کسوت بازیگر در کنار آن دیده می شد. بالاخره بعد از حدود 15 سال این نمایش با بازی حامد کمیلی، بهنام تشکر، شیوا مکی نیان و... روی صحنه رفت.

اولین تنش سال را از آخرین روزهای فروردین با توقیف نمایش «خونین زار» تجربه کرد. ظرف چهار ماه نمایش های دیگری همچون آن سوی آینه، شب شک، دختران بابا آنتون و چند داستان دیگر نیز به دلایل مختلف یکی پس از دیگری توقیف شدند. در میان این آثار «مخاطب» بی شک جنجالی‎ ترین اجرا و توقیف سال بود. نمایشی براساس متن تیم کراوچ که جابر رمضانی با بازی نگار جواهریان، لیلی رشیدی و علی باقری روی صحنه برد و از همان ابتدا با انتقادات زیادی روبه رو شد. نمایشی که اساسا نباید مجوز می گرفت روز 26 اردیبهشت در سالن استاد سمندریان تماشاخانه ایرانشهر روی صحنه رفت اما اجرایش از روز 11 خرداد متوقف شد و خلاف آمدوروند قانونی پس از پنج روز، 16 خرداد دوباره اجراهایش را آغاز کرد اما بازهم نتوانست مهر تایید بگیرد و سرانجام به لیست توقیفی ها پیوست. دلیل اصلی توقف اجرای مخاطب این بود که نمایش به طرز عریانی به ترویج روابط غیراخلاقی و جنسی می پرداخت و در حالتی بسیار وقیحانه تمایلات دیوانه وار جنسی را تصویر می کرد. این تصویرسازی در بخش های مختلف اثر تا آن حد ادامه پیدا کرده و گسترش می یابد که مخاطب در پایان نمایش با تصویری مازوخیستی و هوس باز و خشن از پدر و برادر مواجه می شود.

بعد از تجربه فروش بیش از 12میلیارد تومانی نمایش ها در بهار 1401 و تابستان داغ تئاتر که نویدبخش روزهای اوج تئاتر را می داد، به ناگاه با شروع ناآرامی ها، چراغ تئاتر به یکباره در مهرماه رو به خاموشی رفت و پس از حوادث ناگوار کرونا، این بار ناآرامی ها دامن هنرمندان تئاتر را گرفت. تئاتر در نیمه نخست مهرماه به یکباره تعطیل شد و بار دیگر هنرمندان تئاتر را شوکه کرد. با وجود این، تلاش اداره کل هنرهای نمایشی خیلی زود مانع خاموشی سالن ها جلوگیری شد. این مرکز با دو راهکار، به دنبال تشویق هنرمندان برای به صحنه آوردن تئاتر بود. اول آن که سهم 20 درصدی سالن های دولتی از فروش را به تهیه و تولیدکنندگان آثار برگرداند و دوم آن که با وجود محدودیت های مالی، پرداخت کمک هزینه اجراها را دوبرابر کرد. با این تمهیدات در پاییز 1401، بیش از 27 سالن تئاتر و مرکز فرهنگی و هنری در شهر تهران، پذیرای اجرای نمایش شدند که در آنها، بیش از 50 نمایش بزرگسال و 15 اثر ویژه کودکان و نوجوانان روی صحنه رفت. جدا از اجراهای صحنه ای، شاهد برگزاری بیش از 25 نشست نمایشنامه خوانی در نیمه دوم سال بودیم. نکته قابل تامل تر آن که فعالیت هنرمندان هنرهای نمایشی در پاییز 1401، تنها محدود به شهر تهران نبوده و با برگزاری جشنواره های استانی و اجرا بیش از 300 نمایش در شهرهای کوچک و بزرگ سراسر کشور، تئاتر گستره ایران را هم در بر گرفت.

یکی از اتفاقات جذاب سال 1401 در نمایش «هتل ریتاج» رخ داد. نمایشی که بعد از قریب به سه ماه از کاهش رونق تالارهای نمایشی،از 25 آذرماه به نویسندگی و کارگردانی حمید حرا در سالن اصلی تئاترشهر روی صحنه رفت و در اجرای نخست و افتتاحیه خود در سالن اصلی مجموعه تئاترشهر، میزبان بیش از هزار تماشاگر بود. شدت استقبال از نمایش در نخستین اجرا به حدی بود که گروه اجرایی این اثر نمایشی را در روز نخست و افتتاحیه خود در دو نوبت به صحنه برد. این استقبال از سوی مخاطبان بار دیگر امید درخشش بیشتر رنگ رونق بر تالارهای نمایشی را بیش از پیش مسجل کرد.

یکی از رویدادهای بسیار خاص پس از ناآرامی ها، برگزار چهل ویکمین دوره جشنواره تئاتر فجر بود که برخلاف نظر منتقدان، با استقبال خوبی همراه بود. جشنواره امسال در سه مرحله استانی، منطقه ای و کشوری برگزار شد. در مرحله استانی، سی و چهارمین دوره جشنواره های تئاتر فجر استانی با مشارکت 31 استان برگزار شد. در این مرحله براساس آمار اعلامی، 244 گروه نمایشی و 3563 هنرمند و 36هزار و 20 تماشاگر با حضور در سالن های نمایشی سراسر کشور به تماشای آثار اجراشده نشستند. پس از آن جشنواره تئاتر منطقه ای، پس از 9 سال تعطیلی، اتفاق مبارکی برای همه تئاتری هایی بود که طی سال های اخیر کمتر فرصت دیده شدن داشتند. این جشنواره به میزبانی چهار استان برگزار شد و از هر استان، سه یا چهار گروه نمایشی در جشنواره منطقه ای شرکت کردند که برگزیدگان نهایی، به جشنواره بین المللی تئاتر فجر معرفی شدند و در نهایت جشنواره تئاتر فجر از اولین روز بهمن ماه آغاز شد. براساس آمار در این جشنواره، 584 اثر به بخش اصلی، 115 اثر به بخش خیابانی، 82 اثر به بخش رادیوتئاتر، 320 اثر به بخش نمایشنامه خوانی، 180اثر به بخش بین الملل و 763 اثر به بخش استانی جشنواره چهل ویکم رسیده بودند. آمار آثار ارسالی به دبیرخانه ها، نشان داد ایستگاه چهل ویکم تئاتر فجر یکی از پرشورترین و البته پررونق ترین ادوار برگزاری این رویداد نمایشی از منظر کمی بود. در چهل ویکمین دوره جشنواره تئاتر فجر، 34 نمایش در بخش مسابقه بزرگ، 21 اثر از 9 کشور ایران، تونس، عمان، روسیه، عراق، ارمنستان، برزیل، اسپانیا و اردن در بخش بین المللی، 13 اثر در بخش مهمان های ویژه، 13 نمایش از 13 استان در فضای رادیوتئاتر، 30 اثر در بخش خیابانی و 24 اثر در بخش نمایشنامه نویسی حضور داشتند.

یکی از حواشی مهم چهل و یکمین دوره جشنواره بین المللی تئاتر فجر که بی شک اهمیتش از خود جشنواره به مراتب بیشتر و تاثیرگذاری اش فراتر است، طراحی رویداد «اتحادیه تئاتر جهان اسلام» بود. اتحادیه ای که قرار بود به منظور بهره گیری از توان تئاتر در توسعه ارتباطات فرهنگی کشورهای اسلامی با کاهش کشورها، اساتید دانشگاهی، روسای انجمن های تئاتر و روسای خانه های برخی هنرمندان کشورهای اسلامی ازجمله عمان، سوریه، اردن، عراق، کویت، لبنان، قطر، تونس، الجزایر، آذربایجان و... از 8 بهمن ماه به مدت دو روز برگزار شد. این اتحادیه در اولین اقدام تلاش کرد پایه های اولیه یک تفاهم برای تبادل فرهنگی از مسیر تعامل هنرمندان تئاتری، ارتباط هنرمندان، مبادله آثار، تولید آثار مشترک و... مهیا کند.

یکی از اتفافات چندساله اخیر تئاتر خارج از ساختار رسمی تئاتر، نمایش های میدانی بزرگ بود که با ورود به درون مردم، استقبال بی نظیری را به همراه داشتند. امسال سه نمونه نمایش میدانی بزرگ در فضای باز اجرا شدند. «روشنای شب تار» محصول مشترک سازمان اوج و بنیاد فرهنگی رودکی بود که تیرماه، پیش روی اهل تئاتر قرار گرفت و مخاطبان نظاره گر بزرگ ترین رویداد هنری نمایشی درباره حضرت علی(ع) بودند. این نمایش به کارگردانی حسن بزرا و تهیه کنندگی علی اسماعیلی همزمان با عید سعید قربان در محوطه بوستان ولایت تهران اجرا داشت. «جهان بانو» دیگر نمایشی بود که موسسه فرهنگی اوج از طریق آن مخاطبان را با سرنوشت بانوان تاثیرگذار تاریخ دنیا آشنا کرد. حسن بزرا و علی اسماعیلی در سومین اجرای نمایش میدانی خود «جان فدا» را با تمرکز بر زندگانی پربرکت مرد خستگی ناپذیر میدان های جهاد، سردار سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی اجرا کرد و هر شب 2000 نفر به تماشای آن نشستند.