ایران و عربستان به لحاظ استراتژیکی از کشورهای مهم و تاثیرگذار در حوزه خلیج فارس و خاورمیانه به حساب می آیند و در سطح بین المللی روابطی همراه با فراز و نشیب فراوان را تجربه کردند، روابط این دو کشور مبتنی بر ویژگی های ژئوپلیتیک، استراتژیک و ایدئولوژیک است. نقش هر کدام از این مولفه ها در روابط آنها تاثیر بسزایی دارد.

تحولات منطقه ای و بین المللی و در سال های اخیر از جمله نقش تاثیرگذار ایران در بحران عراق، سوریه حضور این کشور در یمن و از طرف دیگر توافق هسته ای میان ایران و کشورهای غربی به افزایش قدرت ایران در منطقه انجامید و باعث نگرانی رقیب منطقه ای ایران، عربستان سعودی شد.

منطقه خاورمیانه وخلیج فارس به عنوان بخشی از سیستم بین المللی به دلایل ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی خاص، همواره در طول تاریخ به عنوان بخش مهم و دارای اهمیت مطرح بوده و در دوران حاضر مساله اقتصادی و انرژی نیز به نقش آن افزوده شده است. در نتیجه این تحولات، سوالاتی که مطرح می شود عبارتند از:

1- در ایجاد رابطه دوستی همه جانبه میان ایران و عربستان چه عواملی موثر است؟ 2-پایایی این روابط چگونه محقق می شود؟

ژئوپلیتیک خلیج فارس تحت تسلط منازعه و رقابت میان سه کشور قدرتمند منطقه ایران، عربستان و عراق بوده است. 6حوزه تنش زا در این منطقه با محوریت این 3کشور عبارتند از: قلمرویی، اقلیت های مذهبی و نژادی، نفت، مسابقه تسلیحاتی، منازعه در حوزه سیاست خارجی و مداخله در امور داخلی یکدیگر. (بوزان، 1390) رقابت بین ایران و عربستان برای توسعه نفوذ در منطقه خلیج فارس با خروج عراق از این رقابت افزایش یافت . رقابت این دو کشور روابط کشورهای منطقه را نیز تحت تاثیر قرار داد.

یکی از مباحث مهم و اساسی در حوزه روابط بین الملل مساله نظم منطقه ای است .در این وضعیت یک یا چند قدرت منطقه ای با قدرتی برتر در حالتی از ائتلاف یا تضاد قرار می گیرند و این یک نوع الگوی جدیدی از نظم منطقه ای است که در ارتباط با نظم جهانی است.

الگوی کنونی روابط ایران و عربستان، الگوی رقابت همراه با عناصری از بازدارندگی متقابل و غیرمستقیم رقابت ژئوپلیتیک، ژئواکونومیک، رقابت های هویتی و ایدئولوژیک، رقابت بر سر رهبری خاورمیانه و نگاه متفاوت به نقش امریکا در منطقه است. (رسولی ثانی آبادی، آینده پژوهی روابط سیاسی ایران و عربستان)

نظم هژمونیک، نظم موازنه ، نظم جامعه امنیتی تکثرگرا، نظم امنیتی دسته جمعی، نظم کنسرتی با بررسی این روش ها می توان اذعان داشت که منطقه خاورمیانه دارای خصوصیات مجموعه امنیتی بوده و روش های توزیع قدرت به صورت چندقطبی و نحوه برقراری نظم نیز به صورت موازنه قدرت است. ایران، عربستان، ترکیه و رژیم صهیونیستی نقش اساسی را به عنوان قدرت های مطرح در منطقه ایفا می کنند و روابط میان هر کدام از این بازیگران در ماهیت نظم منطقه ای تاثیر بسزایی دارد.

بنابراین ایران و عربستان با توجه به پتانسیل های خود دو کشور تاثیرگذار و مهم درخاورمیانه و خلیج فارس محسوب می شوند و عوامل مختلفی باعث ایجاد تنش مداوم در روابط این دو کشور شده است. زمینه های رقابت ایران و عربستان مجموعه ای از عوامل ایدئولوژیکی و ژئوپلیتیکی است که رقابت در عراق، لبنان، منطقه خلیج فارس و در مورد تحولات بحرین، یمن و مواجهه غیرمستقیم این دو کشور در سوریه حاکی از سیاست تعارضی است. از طرفی پیگیری سیاست نفی نقش ثبات بخش ایران در منطقه و تشدید پروژه ایران هراسی در مساله برنامه هسته ای ایران و برجسته شدن نقش عناصر شیعی در سیاست های منطقه ای در سایه تحولات عراق و سپس لبنان به حساسیت در قبال ایران انجامید. (ساعی 1392)

آینده پژوهی در روابط ایران و عربستان در قالب سناریوی موجود اعم از:

1-سناریوی روابط مبتنی بر تعارض و شکل گیری نظم دوقطبی انعطاف ناپذیر؛ در این روش نظم مبتنی بر موازنه قوا در منطقه ادامه می یابد. دو کشور درصددند که نظم منطقه ای را به سوی دوقطبی انعطاف پذیر سوق دهند و قدرت هایی همچون ترکیه، مصر و کشورهای عربی را وارد بازی های اتحاد و ائتلاف خویش کنند. در پرتو این سناریو دیدگاه دوقطبی گسترش می یابد که در کنار ایجاد امنیت، یاعث ایجاد پروسه های ناامنی در منطقه می شود.

در این نوع نظم منطقه ای این دو کشور درصدد کمک از قدرت های بزرگ برای افزایش میزان قدرت خود در منطقه هستند .در این راستا انگلستان با حضور در خاورمیانه به دنبال محدود کردن قدرت نفوذ ایران است. ایران نیز برای ایجاد موازنه برخلاف استراتژی نه شرقی و نه غربی، پای روسیه را به منطقه نفوذ خود باز می کند.

جناح ایدئولوژیک در ایران در راستای ضدیت با سیاست های عربستان، مخالفت با مذاکرات سازش اعراب با رژیم صهیونیستی و تاکید آنها بر مشی انقلابی در سیاست خارجی سبب می شود دولت های عربی خاورمیانه با دیده تردید به سیاست خارجی ایران نگاه کنند. دولت های عربی خلیج فارس نیز به خاطر حضور امریکا و انگلستان در منطقه تمایل چندانی به بهبودی روابط با ایران نخواهند داشت.

2-رویکرد دشمنی مدیریت شده و ایجاد نظام دوقطبی انعطاف پذیر؛ اگر این رویکرد در روابط دو کشور ایجاد شود، نظم مبتنی بر مدل دوقطبی انعطاف پذیر شکل می گیرد. ایران و عربستان برای خود گستره ژئواستراتژیک و ژئوپلیتیک را مشخص می کنند. در این راستا حوزه ژئواستراتژیک ایران با رهبری ایران و روسیه و همراهی چین صورت می گیرد و بخش ژئواستراتژیک عربستان با رهبری امریکا و همراهی انگلستان است.

3-نظام موازنه قوا در خاورمیانه بر اساس رقابت محض میان ایران و عربستان؛ در صورتی که روابط دو کشور بر پایه رویکرد رقابت محض ایجاد شود، احتمال ایجاد نوعی نظم منطقه ای در سطح کلان منطقه خاورمیانه و زیرمجموعه های آن شکل می گیرد.

بعد از جنگ جهانی دوم، زیرمجموعه امنیتی خاورمیانه ایران، عربستان، رژیم صهیونیستی، ترکیه و مصر به عنوان پایه های اصلی نظام موازنه قوا در سیستم جهانی به ایفای نقش می پردازند. این پنج کشور تلاش می کنند با حفظ توازن قدرت، سود حداکثری را به سود خود رقم بزنند.

4-رقابت مبتنی بر همکاری؛ اگر رقابتی مبتنی بر همکاری بر روابط ایران و عربستان حاکم شود، شاهد همکاری میان عربستان، ایران و ترکیه برای حل مسائل منطقه ای در سوریه، یمن و... خواهیم بود. بنابراین ایران برتری عربستان را در حوزه حیاتی اش، یمن را به رسمیت خواهد شناخت و در سوریه این حق برای ایران در تنظیم قانون اساسی به همراه روسیه و ترکیه به رسمیت شناخته خواهد شد.

5- همکاری بر اساس رقابت و ایجاد نظم امنیتی کثرت گرا

6- دوستی همه جانبه بر پایه نظم امنیتی از نوع ادغام شده؛ شکل گیری روابط ایران و عربستان مبتنی دوستی همه جانبه باعث ایجاد نظم امنیتی دسته جمعی ادغام شده در منطقه خاورمیانه شده و وابستگی امنیتی شکل می گیرد. این مساله منجر به همکاری و وحدت میان کشورهای منطقه برضد تهدیدات امنیتی می شود و در سایه همکاری زمینه های رقابت و دشمنی به حداقل می رسد.

بر اساس موارد مطرح شده، روابط میان ایران و عربستان بر اساس تعارض و در قالب نظام دوقطبی انعطاف ناپذیر بوده و این امر حاصل بیش از 40 سال کنش و واکنش در رابطه دو کشور است. ایجاد روابط دوستی همه جانبه نیازمند ساماندهی و زمانبر است تا اعتماد متقابل ایجاد شود. با اقدامات آنی نمی توان رابطه دو کشور را به سوی همکاری های راهبردی هدایت کرد. ارتباط مستقیم بین ایران و عربستان برای حل وفصل مناقشات منطقه ای بهترین راهکار در این زمینه است.