مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران در بیانیه ای از وضعیت منابع آب کشور در سال آبی 1402-1401 گفته است. در بخشی از این بیانیه آمده است:به رغم آنچه در برخی رسانه ها درخصوص پربارش بودن سال آبی جاری منتشر شده و این تصور را در اذهان عمومی ایجاد کرده که تنش های آبی کشور کاهش یافته است، آمار و ارقام بیانگر شرایط نامطلوب منابع آب کشور در سال آبی جاری است. در این بیانیه آمده است: اطلاعات بارش تجمعی از ابتدای مهر ماه سال 1401 تا تاریخ 29 اردیبهشت سال جاری ارایه شده توسط مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور نشان می دهد که در 26 استان کشور کم بارشی قابل توجه و به خصوص در استان های خراسان رضوی، قزوین، سمنان، سیستان و بلوچستان و تهران کم بارشی بسیار شدید نسبت به متوسط بلندمدت گزارش شده است. در میان 5 استان دیگر تنها استان بوشهر افزایش قابل توجه نسبت به متوسط درازمدت داشته است و در 4 استان کهگیلویه و بویراحمد، خوزستان، یزد و کردستان افزایش جزیی بارش نسبت به متوسط درازمدت رخ داده است. میزان بارش در کل پهنه کشور از ابتدای مهر ماه سال 1401 تا تاریخ 29 اردیبهشت ماه 1402، بیش از 21درصد در مقایسه با متوسط بلندمدت بارش کاهش داشته است.

شاخص های خشکسالی مانند SPI و SPEI 3 ماهه تا 36 ماهه نشان دهنده تداوم خشکسالی متوسط تا بسیار شدید در غالب مناطق کشور است. تشدید و تداوم کم بارشی و خشکسالی و همچنین افزایش فراوانی این پدیده مخرب در دهه های اخیر موجب کاهش رطوبت خاک و رخداد تمام مراحل خشکسالی هواشناسی، کشاورزی و هیدرولوژی در غالب مناطق کشور شده و اثرات آن سبب بروز مسائل اجتماعی گسترده مانند کاهش معیشت و درآمد کشاورزان، افزایش فقر و مهاجرت اقلیمی و اثرات مخرب محیط زیستی مانند کاهش دبی رودخانه ها، کاهش سرانه آب قابل دسترس و بروز تنش های آبی، کاهش آب یا خشک شدن تالاب ها و دریاچه ها و تخریب محیط زیست شده است.

اطلاعات منتشر شده توسط دفتر اطلاعات و داده های آب شرکت مدیریت منابع آب ایران نشان دهنده کاهش حدود 50درصدی ورودی به سدهای کشور

به خصوص در حوضه های آبریز فلات مرکزی و شرقی کشور و سفید رودبزرگ نسبت به متوسط 5 ساله اخیر است. همچنین در حوضه آبریز شمال غرب کشور شامل ارس و دریاچه ارومیه، حدود 25درصد و در حوضه های آبریز کرخه و مرزی غرب نیز 35درصد کاهش ورودی به سدها نسبت به متوسط 5 سال اخیر گزارش شده است.

باتوجه به تداوم خشکسالی هواشناسی در عمده مساحت کشور، حجم ورودی و ذخیره سدها نسبت به متوسط 5 ساله اخیر، در مناطق پهناوری از کشور به خصوص در استان های تهران، خراسان رضوی، اردبیل، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، هرمزگان، خراسان شمالی، همدان، گلستان، سیستان و بلوچستان، مازندران، گیلان، کرمان و مرکزی کاهش قابل ملاحظه ای یافته است.

در این بیانیه درباره ملاحظات شهری محورهایی مشخص شده است: انتظار می رود استان هایی که در آنها حجم ورودی و ذخیره سدها کاهش قابل ملاحظه داشته است از نظر تامین آب شرب شهری با چالش های اساسی روبه رو شوند. لذا، مشارکت گسترده مردمی برای همکاری در کاهش مصارف آب شرب و اجرای برنامه های مدیریت مصرف آب نظیر توزیع اقلام کاهنده مصرف آب، کنترل فشار و استفاده از ابزارهای تشویقی و تنبیهی اقتصادی به خصوص در شهرهای بزرگ و کلان شهرها برای عبور از تابستان سال جاری ضروری است. این امر مستلزم هم افزایی سمن ها، شهرداری ها، رسانه ها، دستگاه های مختلف دولتی و سایر قوا برای تقویت اجرای برنامه های مدیریت مصرف آب شرب است. اعمال مدیریت کاهش قابل ملاحظه مصرف آب فضای سبز هم از منظر کاهش برداشت آب و هم از منظر جلب مشارکت شهروندان ضروری است. اطلاع رسانی شفاف در مورد محدودیت های کمی و کیفی در تامین آب شهرها در ماه های پیش روی سال آبی جاری پیش نیاز جلب مشارکت های مردمی در مدیریت مصرف آب است. به جای حفر چاه های جدید برای تامین آب شرب در مناطقی که سدها از ذخیره کافی برخوردار نیستند تا حد امکان از چاه های موجود کشاورزی کمک گرفته شود. همچنین بازچرخانی آب شرب نباید منجر به بارگذاری جدید بر منابع آب شود. در مناطق مرزی به خصوص نوار مرزی شرق، استفاده از تمام ظرفیت های دیپلماسی فعال برمبنای منافع مشترک برای تحقق حق آبه ایران از منابع آب مشترک ضروری است.

در این بیانیه درباره ملاحظات آب کشاورزی محورهایی مشخص شده است: توصیه شده مشوق هایی برای جلوگیری از انجام کشت تابستانه محصولات پرآب بر در مناطق دارای خشکسالی هواشناسی شدید و بسیار شدید در تابستان 1402 تعریف و اجرایی شود. به جای پرداخت خسارت خشکسالی به کشاورزان آسیب دیده از کم بارشی ها بعد از وقوع خشکسالی، از رویکرد پرداخت برای خدمات اکوسیستمی به صورت پیشگیرانه استفاده شده و قبل از وقوع خشکسالی، همکاری کشاورزان آسیب پذیرتر در برنامه های حفاظت از منابع آب و خاک جلب شود. از ظرفیت های شبکه ترویج در بخش کشاورزی برای آگاهی بخشی به کشاورزان در مورد وضعیت وخیم منابع آب استفاده شود.

در این بیانیه همچنین درباره ملاحظات حکمرانی آب محورهایی مشخص شده است: جلوگیری از هر گونه افزایش مصرف آب (تبخیر و تعرق) در قالب برنامه های توسعه ضروری است. در این مورد لازم است بخش آب دولت به صورت شفاف و در محضر افکار عمومی درخصوص زیانبار بودن این گونه برنامه ها اطلاع رسانی نماید. پیشی گرفتن کاهش حجم ذخیره سدها نسبت به کاهش بارش متوسط حوضه ها نشان دهنده افزایش روزافزون برداشت های مستقیم آب از رودخانه در حوضه های بالادست سدهاست. اقدام عاجل در مورد ساماندهی حق آبه های آب سطحی و صدور پروانه بهره برداری و تفکیک بهره برداران مجاز و غیرمجاز آب سطحی ضروری است. شایان ذکر است که وزارت نیرو از سال 1361 تاکنون براساس قوانین و مصوبه های مختلف موظف به صدور پروانه برای بهره برداران از آب سطحی بوده که این امر به عنوان اولین پیش نیاز حکمرانی بر منابع آب سطحی (به عنوان مصداقی پیچیده از مشترکات) هنوز محقق نشده است. مستندسازی جامع و دقیق اثرات تغییر اقلیم بر آب و هوا، تبخیر و تعرق و منابع آب کشور پیش نیازی برای شروع فرآیند اصلاح نظام بازتخصیص آب است. این مهم سال هاست که به تاخیر افتاده است و شدت گرفتن بیش از پیش تنش های آبی، می تواند پیچیدگی های اجرایی و حقوقی تحول در نظام تخصیص آب کشور را صد چندان کند. همکاری فرابخشی و فراقوه ای در مدیریت تنش های آبی در سال جاری و سال های مشابه ضروری است. تقویت ظرفیت های نهادی موجود نظیر شورای عالی آب، کارگروه ملی سازگاری با کم آبی و تشکیل شورای ملی گفت وگوی آب (پیشنهاد مشترک اتاق بازرگانی و مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی) می تواند هزینه های عبور از تنش های آبی جاری و پیش رو را کاهش دهد.