آرشیو سه‌شنبه ۱۶ خرداد ۱۴۰۲، شماره ۵۷۴۵
سیاست گذاری
۶

«دنیای اقتصاد» سیاست افزایش سن بازنشستگی در برنامه هفتم را بررسی می کند: خشت اول اصلاح صندوق ها

وضعیت ناترازی شدید میان منابع و مصارف صندوق های بازنشستگی یکی از ابرچالش های اقتصاد ایران محسوب می شود. در سال های گذشته، اقتصاددانان بر ضرورت اصلاح صندوق ها تاکید کردند. در حال حاضر، بخش قابل توجهی از منابع صندوق ها از بودجه تامین می شود و این فشار هزینه ای، یکی از عوامل کسری بودجه در سال های اخیر بوده است. یکی از پازل های اصلی صندوق های بازنشستگی بحث افزایش سن بازنشستگی در ایران است. مطابق بررسی ها، میانگین سن بازنشستگی در ایران نسبت به کشورهای توسعه یافته پایین تر است. یکی از مهم ترین عوامل اصلی پایین بودن سن بازنشستگی در ایران، بازنشستگی زودتر از موعد است که مطابق پژوهش ها در سال های اخیر بیش از نیمی از بازنشستگی ها، از این جنس بوده است. کارشناسان افزایش سن بازنشستگی را یکی از اقدامات مهم برای اصلاحات صندوق ها می دانند؛ هرچند که تنها با افزایش سن، نمی توان چالش مهم صندوق های بازنشستگی را رفع کرد و نیاز است که منابع پایدار برای صندوق ها پیدا کرد و از سوی دیگر اصلاح هزینه ها را نیز در دستور کار قرار داد.

بحران صندوق های بازنشستگی در اقتصاد ایران طی سال های اخیر تبدیل به یک ابرچالش شده است. به دنبال تاکید کارشناسان در پیاده سازی اصلاحات، به نظر می رسد سیاستگذار در برنامه توسعه هفتم دست به اجرای برخی از این اصلاحات از جمله افزایش سن بازنشستگی زده است. برخی از کارشناسان افزایش سن بازنشستگی را راهکاری گریزناپذیر در راه اصلاح می دانند، هر چند برخی نیز معتقدند این کار با تبعات اجتماعی همراه خواهد بود. رئیس سازمان برنامه و بودجه اخیرا با اشاره به ناترازی شدید صندوق های بازنشستگی و تاکید بر اجرای این اصلاحات، از افزایش تدریجی سن بازنشستگی تا پایان برنامه هفتم توسعه تحت تدابیری خبر داده است. همچنین در قانون بودجه 1402 سن بازنشستگی افراد می تواند با دو شرط نیاز سازمان و رضایت مستخدم تا دو سال افزایش یابد. با این وجود بخشی از جامعه مشکلات صندوق های بازنشستگی را به دلیل فساد موجود در این صندوق ها می دانند. از سوی دیگر کارشناسان معتقدند حتی در صورت برچیده شدن فساد، اجرای برخی اصلاحات برای رفع بحران و ادامه فعالیت صندوق های بازنشستگی ضروری است.

پازل یک ابرچالش

بحران صندوق های بازنشستگی و ناترازی آنها در ایران طی سال های گذشته تبدیل به یک ابرچالش شده است. درحال حاضر اکثر صندوق های بازنشستگی کشور قادر به پرداخت حقوق و مزایای بازنشستگان خود از محل منابع داخلی نبوده و در قوانین بودجه سالیانه مبالغی برای کمک به آنها در نظر گرفته می شود. در برنامه هفتم توسعه اصلاحاتی برای بهبود وضعیت صندوق ها در نظر گرفته شده است که بخشی از آن به افزایش سن بازنشستگی بازمی گردد. در بودجه 1402 نیز با دو شرط نیاز سازمان و رضایت مستخدم سن بازنشستگی می تواند دو سال افزایش یابد.

در همین رابطه داوود منظور، رئیس سازمان برنامه و بودجه، اخیرا با اشاره به افزایش سن بازنشستگی در لایحه برنامه هفتم توسعه تاکید کرد: صندوق های بازنشستگی ناترازی های شدیدی دارند و منابع و مصارف آنها با هم سازگاری نداشته و دچار کسری هستند. بنابراین باید برخی از اصلاحات، که اصطلاحا اصلاحات سنجه ای نامیده می شوند، در ضوابط بازنشستگی اتفاق بیفتند. به گفته منظور، در پیش نویس لایحه برنامه هفتم، این اصلاحات پیش بینی شده که برخی از آنها به سن بازنشستگان برمی گردد و تحت تدابیری، سن بازنشستگی تا پایان برنامه هفتم، به تدریج افزایش خواهد داشت.

دست صندوق ها در جیب بودجه

یکی از نکات مهم در رابطه با ناترازی صندوق های بازنشستگی این است که کسری منابع این صندوق ها از محل کمک های دولت در بودجه های سالانه تامین می شود. بررسی ها نشان می دهد سهم اعتبار صندوق های بازنشستگی در بودجه طی سال های گذشته رشد فزاینده ای داشته است. مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی تغییرات میزان اعتبارات دریافتی صندوق ها از بودجه را از حدود 30هزار میلیارد تومان در سال 1393 به حدود 331هزار میلیارد تومان در سال 1402 اعلام کرده است؛ این درحالی است که به گفته این مرکز پژوهشی اعتبار کمکی به صندوق های دستگاهی غیرپایدار همچون صندوق بازنشستگی کارکنان صداوسیما، صندوق بازنشستگی کارکنان بانک ها و... در این آمار لحاظ نشده است. بنابراین اصلاح ناترازی صندوق ها، اثر قابل توجهی بر فشار بودجه خواهد داشت.

سن بازنشستگی در سایر کشورها

بررسی ها نشان می دهد بیشترین سن رسمی بازنشستگی 67سالگی است که برای کشورهای نروژ و ایسلند ثبت شده است. همچنین سن رایج بازنشستگی در اتحادیه اروپا برای مردان 3/ 64 سال و برای زنان 65/ 63 سال است. البته این سن در برخی دیگر از کشورهای عضو اتحادیه اروپا مثل آلمان به 7/ 65 سال رسیده است. در واقع، به استثنای ترکیه که سن بازنشستگی برای مردان 52 و برای زنان 49 سال تعیین شده است حداقل سن رایج بازنشستگی در سراسر اروپا 62 سال برای مردان و 60 سال برای زنان است. همچنین در آمریکا سن بازنشستگی افراد 66سال تعیین شده است. البته برخی از فعالان حوزه کار معتقدند شرایط سنی بازنشستگی داخل کشور، باید با اقتصادهای هم تراز سنجیده شود.

وزن بازنشستگی زودتر از موعد

در ایران مطابق قانون، سن رسمی بازنشستگی 60 سال است که از میانگین کشورهای پیشرفته پایین تر است. اما نکته مهم تر مربوط به بازنشستگی پیش از موعد است. در ایران فرد می تواند بدون در نظر گرفتن حداقل سن و تنها بر پایه کسب حداقل 20 سال سابقه کار متوالی در مشاغل سخت و زیان آور بازنشسته شود. همچنین مردان 60ساله و زنان 55 ساله نیز می توانند با داشتن حداقل 20 سال سابقه پرداخت حق بیمه بازنشسته شوند.

بازنشستگی پیش از موعد بخش زیادی از بازنشستگی سالانه را در ایران شامل می شود. مطابق گزارش مرکز پژوهش های مجلس طی سال های گذشته متوسط سن بازنشستگی نزدیک به پنج سال کاهش یافته است و بازنشستگی های پیش از موعد که به واسطه قوانین مختلف تکلیف شده اند، اصلی ترین دلیل این اتفاق در صندوق ها هستند. از جمله بازنشستگی های پیش از موعد مشاغل سخت و زیان آور که مهمترین دسته از بازنشستگی های پیش از موعد در سازمان تامین اجتماعی را تشکیل می دهند و طبق آمار سازمان تامین اجتماعی، در سال 1400 حدود 51درصد از بازنشستگی های این سازمان، پیش از موعد بوده است. به گفته گزارش مرکز پژوهش های مجلس، هرچند اصل موضوع سخت و زیان آور و مشمول شدن برخی از گروه های شغلی، موضوعی منطقی و پذیرفته شده است، اما در رویه و قانون فعلی فرآیند مشخص و متقنی جهت شناسایی افراد مشمول وجود ندارد.

همچنین ورود زودهنگام به صندوق های بازنشستگی و امکان بازنشستگی صرفا براساس سنوات حق بیمه پردازی (بدون در نظر گرفتن حداقل سن) را می توان یکی دیگر از عوامل بازنشستگی در سن پایین عنوان کرد. ورود زودهنگام برخی از گروه های شغلی به صندوق های بازنشستگی و درنتیجه خروج زودهنگام آنان باعث می شود سنوات دریافت مستمری افزایش یابد که بار مالی قابل توجهی به صندوق های بازنشستگی تحمیل می کند. افرادی که دوره تحصیلی آنان جزو سوابق خدمتشان محسوب می شود، بخش مهمی از گروه های با سن بازنشستگی پایین را تشکیل می دهند.

ماراتن اصلاح صندوق ها

از نگاه کارشناسان، ادامه وضع موجود در صندوق های بازنشستگی و ناترازی آنها باعث می شود وابستگی این صندوق ها به بودجه به شدت افزایش یابد؛ به طوری که در حال حاضر اعتبارات صندوق های بازنشستگی در بودجه حدود 15درصد از منابع عمومی بودجه را تشکیل می دهد و سهم جدی در افزایش کسری بودجه دارد که می تواند درنهایت با دست اندازی به منابع بانک مرکزی به افزایش پایه پولی و رشد نقدینگی منجر شده و بالارفتن تورم دامن بزند. بنابراین اصلاح عملکرد و رفع ناترازی صندوق های بازنشستگی یک ضرورت جدی در اقتصاد ایران به شمار می رود.

با وجود اینکه بخشی از جامعه در مخالفت با اصلاحاتی از این دست در صندوق های بازنشستگی به فساد در این صندوق ها اشاره می کنند و اعتقاد دارند با برچیده شدن این موضوع وضعیت صندوق های بازنشستگی بهبود می یابد، اما کارشناسان معتقدند حتی با رفع معضل فساد باز هم اصلاحات ذکرشده ضروری است. البته اصلاحات صندوق های بازنشستگی تنها به افزایش سن بازنشستگی محدود نمی شود. کاهش وابستگی صندوق ها به بودجه دولت از طریق مدیریت هزینه ها و ایجاد منابع پایدار درآمدی از دیگر مواردی است که باید در مسیر اصلاح آن حرکت کرد. بنابراین نمی توان تنها با افزایش سن، امید به اصلاح صندوق داشت و باید گام های تکمیلی نیز برداشته شود.