آرشیو سه‌شنبه ۲۸‌شهریور ۱۴۰۲، شماره ۴۶۵۱
فرهنگ
۷

شکل های زندگی: به مناسبت تجدید انتشار «آدمی یک تاریخ نویدبخش» روتخر برخمان

انسان چگونه آزاد نیست

نادر شهریوری (صدقی)

کریستف کلمب ماموریت داشت تا راهی به شرق پیدا کند، اما تصادفا از غرب سر درآورد. او با قشونی مجهز رهسپار سرزمین های ناشناخته شده بود و انتظار داشت با مردمانی جنگجو و خشن روبه رو شود، اما این طور نشد و در عوض با مردمی صلح جو مواجه شد که حتی سلاحی برای دفاع از خود نداشتند. کریستف کلمب در یادداشت های خود درباره مردمان سرزمین بکر می نویسد: «اسلحه در دست ندارند و با اسلحه آشنا نیستند، چون به آنها شمشیر نشان دادم... از روی ندانستگی خود را بریدند».1 کمی بعدتر وقتی بیشتر با مردمان ساحل باهاما جایی که تازه کشف کرده آشنا می شود، به همان اندازه متعجب تر می شود، چون «وقتی چیزی را که دارند می خواهی، هرگز پاسخ منفی نمی دهند، برعکس حاضرند با هرکس شریک شوند».2 آنچه کریستف کلمب متوجه نمی شد، بی تفاوتی آن مردمان به مسئله مهم «مالکیت» بود، مالکیتی که توسط مردمان سرزمین کریستف کلمب «مقدس» شمرده می شد.

اما گویا کار از جایی خراب می شود، از اینکه از کجا خراب می شود نمی توان با صراحت چیزی گفت، چون برداشت ها متفاوت است. بعضی آن را به پایان عصر یخبندان نسبت می دهند، به هنگامی که مهاجرت های بیشتری شکل می گیرد و همین طور به منابعی که با زیادشدن جمعیت کم می شود و بعدها در مقیاسی گسترده تر به جنگ هایی که هر بار به بهانه ای در اصل به خاطر کشورگشایی و سرمایه هایی جنگ طلبان طلب می کردند نسبت می دهند، اما روسو می گوید خرابی از جایی دیگر آغاز شده است، از موقعی که شخص حصاری به دور قطعه ای زمین می کشد و می گوید «این مال من است... همه چیز اینجا خراب شد».3

به نظر روسو ظهور مالکیت خصوصی در همان حال بانی عصری نو در تاریخ بشریت شده بود، از آن زمان «یک درصد حکمرانی بر 99 درصد را آغاز کردند و چرب زبانان از فرمانده به ژنرال و از رئیس قبیله به پادشاه تبدیل شدند. روزهای آزادی و برابری و برادری تمام شده بود».4

بعدها کلمات روسو که می گفت انسان آزاد متولد شده ولی در همه جا به زنجیر کشیده شده است، در نیمه قرن هجدهم همچون صفیری خروشان به صدا درآمد و اروپای در آستانه انقلاب فرانسه -1789- را دربر گرفت. ایده روسو آزادی بود اما آزادی از نظرش جز رهایی* چیز دیگری نبود، رهایی از قید و بند زنجیرهایی که «مالکیت» بر دست و پای او بسته بود و او را در موقعیتی نابرابر قرار داده بود، در حالی که تمامی انسان ها به هنگام تولد با یکدیگر برابر بودند. بدین سان حقوق انسان طبیعی یعنی انسان آزاد که گویا طبیعت بی هیچ چشمداشتی به او ارزانی داشته به طرز آمرانه ای نقض می شود و انسان طبیعی ناگهان با وحشت و تعجب درمی یابد که بیشتر از قبل اسیر حقوقی تصنعی -ساخته بشر- شده که در نهایت او را در بند یا به طور دقیق تر «چهارمیخ» کرده است. بعدها روسو انسان را، آن انسان طبیعی را که حاضر بود دیگران را شریک زندگی خود کند، وارد جریانی به نام تاریخ می کند، تاریخی که گویا با «مالکیت» عده ای معدود از مسیر واقعی اش دور شده است.

این تنها روسو نبود که درباره «وضع طبیعی» انسان ایده هایی مهم مطرح کرده بود، ایده پرداز دیگری به همان اندازه مهم به نام توماس هابز (1679-1588) نیز بود که موارد دیگری مطرح کرد که درست نقطه مقابل روسو بود. این دو هرگز با هم ملاقات نکردند، وقتی روسو به دنیا آمد از مرگ هابز سی وسه سال می گذشت، اما این دو از همان ابتدا تاکنون در نبردی دائمی با یکدیگر بودند. تقریبا هیچ بحث مدنی و طبیعی درباره جامعه بشری، انسان، دولت و... به فکرمان نمی آید، مگر به نحوی ذیل تقابل میان هابز و روسو قرار داشته باشد. نقطه شروع تامل درباره انسان و سرشت او بود، در یک گوشه هابز بود، «بدبینی که می خواست به شرارت سرشت بشر باور داشته باشیم. مردی که می گفت فقط جامعه مدنی می تواند ما را از غرایز پست مان نجات دهد. در گوشه دیگر روسو است: مردی که اعلام کرد که ته قلب مان همگی نیک هستیم: روسو باور داشت که تمدن نه تنها نجات ما نیست، بلکه همان چیزی است که ما را به نابودی می کشد».5

به رغم اختلافات غیرقابل حل هابز و روسو که تبعات گسترده آن تاکنون هم ادامه دارد، گاه اشتراک نظری هم میانشان وجود داشت، از جمله اینکه هابز نیز مانند روسو بر این باور بود که گویا انسان اولیه آزاد بوده، اما آزادی او آن چیزی است که هابز به آن «آزادی فجیع» نام داده بود، یعنی آزادی انسان تنها، فقیر، ناخوشایند و خشن که دوره آزادی اش بسیار کوتاه بود، زیرا در توحش و بی رحمی ناشی از «جنگ همه بر علیه همه» خیلی زود نابود می شد، بنابراین لازم بود چاره ای اندیشیده شود و آن چاره «قرارداد اجتماعی» بود که انسان از حقوق خود و در راس آن از آزادی خود صرف نظر کند و آن را به صورت یک طرفه و یک جا در اختیار شری لازم به نام «لویاتان»** قرار دهد تا لویاتان به واسطه قدرت افسانه ای اش بتواند امنیت لازم را برای انسان های تنها و هراسان به وجود آورد.

ایده ها در خود باقی نمی مانند و جهان را تغییر می دهند. انقلاب فرانسه تا حدودی زیاد متاثر از ایده برابری روسو بود و واقع گرایی محافظه کاری متاثر از آرای هابز. «انسان آزاد» آن طور که روسو بر آن تاکید می کرد در حقیقت خیالی رمانتیک بود، چون آدمی پیش از تولد آزاد نبوده، کودکی که اولین گریه اش را در لحظه ورود به جهان سر می دهد آزاد نیست، چون پیشاپیش وارث شرایطی است که به او رسیده است. جامعه قبل از فرد وجود دارد و همواره نابرابری مادی را با خود به همراه می آورد. از طرفی دیگر آزادی فرد در جهان هابزی به طور یک طرفه در اختیار دولت -لویاتان- قرار می گیرد تا در عوض امنیت او تامین شود.

بدین سان حقوق انسان طبیعی یعنی انسان آزاد که گویا طبیعت به او ارزانی داشته است، ناگزیر و به طرز آمرانه ای در چارچوب فرمالیسم قانون گنجانیده می شود که همچون سدی در برابر کسانی قرار می گیرد که می کوشند آزادی را احیا کنند، یعنی از آزادی واقعی برای همه سخن به میان آورند. در این صورت همان قانون، آنان را در بورژوازی مترقی فرانسه به گیوتین و در بورژوازی محافظه کار انگلستان به چوبه دار می سپرد.

به نظر می رسد حقوق طبیعی، آزادی، عدالت و مواردی مشابه چیزهایی اند که نمی توان سخن نهایی را درباره اش بر زبان آورد. شاید این موضوع یادآور سخنان سیاست مدار چینی در دهه 1970 باشد که در پاسخ به پرسشی درباره انقلاب سال 1789 فرانسه گفته بود که هنوز برای گفتن کمی زود است.

* تلقی روسو از آزادی بیشتر به رهایی نزدیک است، رهایی از هر آنچه آزادی اولیه او را نقض می کند.

** «لویاتان» هیولایی عظیم الجثه است که بنا بر باور افسانه ای مثل و مانند ندارد و بر هر چیزی قاهر است. او در عین حال نمادی از شر است. 1، 2، 3، 4، 5. «آدمی یک تاریخ نویدبخش»، روتخر برخمان، مزدا موحد