زهیر رضازاده

بحث و گفت وگو از نسبت میان دو دانشی که از جهت های گوناگون شبیه هم هستند و ارتباط های بسیاری با هم دارند، کاری بس دشوار است. معرفت شناسی و منطق نیز ازجمله دانش های ناظر به معرفت بشری هستند که بسیار به یکدیگر شباهت داشته و می توان آن ها را مانند حساب و هندسه از دانش های نزدیک به هم و هم خانواده دانست. برای آنکه تبیین درستی از نسبت میان این دو دانش ارائه شود، پس از معرفی اجمالی آن ها، با بیانی روشمند ارتباط و نسبت میان آن ها در دو سطح کلان و جزئی و با روش توصیفی- تحلیلی بررسی شده است. در سطح کلان، نسبت این دو دانش در طبقه بندی علوم به بحث گذاشته شده و به این نتیجه رسیدیم که معرفت شناسی، مقدم بر منطق و حتی فراتر از طبقه بندی علوم است و ورود به منطق و هر دانش دیگری با پیش فرض امکان علم میسر است که در معرفت شناسی مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. همچنین در سطح مقایسه مسائل مطرح شده در هر دو علم، به این نتیجه رسیدیم که بین آن ها تعاون و بده بستان های دوسویه برقرار است و هریک از آن ها سهم مهمی در پیشبرد دیگری برای رسیدن به هدف تعیین شده به عهده دارد و نتیجه بحث آن است که میان این دو دانش پیوندی ناگسستنی برقرار است.

احساسات و عواطف، ازجمله سرمایه های وجودی آدمی است که وی را از سایر موجودات ممتاز کرده و نیروی محرک وی برای انجام رفتارهای اختیاری قلمداد می شوند. ازآنجاکه اختیار انسان در ایجاد، تقویت و تضعیف احساسات نقش مستقیم دارد، یک نظام جامع اخلاقی، نمی تواند نسبت به ارزیابی اخلاقی آنها بی تفاوت بوده، نسبت به آنها خوب و بد اخلاقی را مطرح نکند. سوال مهمی که در این زمینه مطرح است اینکه انسان باید چه احساسی نسبت به خود، خدا، انسان های دیگر و طبیعت پیرامونی داشته باشد و از چه احساساتی باید پرهیز کند؟ سوال مهم تر اینکه آیا میان ارزش های اخلاقی ناظر به این احساسات، ارتباطی وجود دارد یا خیر؟ پاسخ به سوال اخیر، مسیله اصلی این تحقیق است. هنگامی در فضای آموزه های اسلامی با ارزش های اخلاقی ناظر به مواجهه احساسی در ارتباطات مختلف انسان مواجه می شویم، همه آنها را با یکدیگر و با محوریت مبنای هماهنگ کننده؛ یعنی «خداخواهی» منسجم و هماهنگ می یابیم. در این تحقیق، با روش تحلیلی توصیفی سعی شده به صورت تفصیلی تبیینی صحیح از انسجام درونی ارزش های اخلاقی ناظر به مواجهه احساسی ارایه گردد.

تبیین صحیح از رابطه دین و اخلاق از دغدغه های فیلسوفان این دو حوزه بوده که بحث های گسترده ای درباره آن انجام شده است. یکی از چالشی ترین قلمروهای این بحث، اخلاق اجتماعی است؛ زیرا افراد جامعه باورهای مختلفی دارند و پیچیدن یک نسخه اخلاقی برای همه آنان چه بسا به تحمیل ارزش ها و تبعیض نسبت به گروهی شود که باورهای اکثریت را قبول ندارند. هدف از تحقیق پیش رو، تبیین شاخصه های اخلاق دینی است که به سبب برخورداری از آنها برای تنظیم روابط افراد جامعه ای که همه یا اکثریت آنان مسلمان اند، بر اخلاق فرادینی اولویت می یابد. از یک سو، اخلاق اجتماعی متاثر از باورهای کلان اعتقادی، به دلیل تاثیرات شگرف این باورها بر عناصر مهم اخلاق، بر اخلاق فرادینی که تنها بر سرشت مشترک انسان ها تکیه دارد، مقدم است؛ و از سوی دیگر، اخلاق اجتماعی برگرفته از متون دینی معتبر، به دلیل شناخت عمیق و صحیحی که به وسیله وحی از انسان و افعال متناسب با سعادت حقیقی وی به دست می آورد، بر اخلاق فرادینی که خود را برای کشف ارزش های اخلاقی از این منبع شناخت بی نیاز می داند، ترجیح دارد.