سیدعمادالدین قرشی

شناخت تهران از نظر تاریخی و اجتماعی و تشخیص محیط جغرافیایی و تحقیق فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، هنری، اجتماعی و... به دلیل سرعت توسعه همه جانبه آن، بسیار دشوار است. تهران تا چند قرن پیش، تنها یکی از روستاهای اقماری ری محسوب می شد اما توسعه و آبادانی اش با تسلط ایل قاجار بر کشور آغاز گردید. تاج گذاری آقامحمدخان در تهران (1209 ه.ق) و توجه سایر شاهان این دوره به توسعه شهری، باعث از بین رفتن حصار صفوی و ساخت حصار قاجاری شد. علی الحال، امروزه مکان یابی از دروازه های شهری که در دوره پهلوی نخست نابود شدند در تعیین حدود حصار بلدیه، اهمیت بسزایی دارد و همین امر در شناخت تاریخ شهری تهران، اهمیت دوچندان پیدا کرده است. بایستی اذعان داشت که از دیرباز تا اواخر قاجار، دروازه ها و فضای پیرامون آن ها از فضاهای مهم شهری در ایران به شمار می آمدند و به سبب موقعیت و نقش ارتباطی خاصی که داشتند، امکان استقرار و جریان سازی برای برخی از فعالیت های اجتماعی، اقتصادی و امنیتی بودند؛ البته همه دروازه های (اصلی، فرعی) شهر با خصوصیات کالبدی و کارکردی یکسان نبودند. در معماری دروازه های اصلی شهری، عناصر تزئینی مانند میل ها و سردرهایی با اشکال متنوع، طاق نماهای متعدد، گلدسته، منقوش و مزین به کاشی کاری نفیس به وفور استفاده می شد که تاکیدی بر نقش هویتی دروازه ها بود. در این مقال کوتاه، نگارنده می کوشد نگاهی اجمالی بر کتاب فوق و بررسی نقاط قوت و ضعف آن داشته باشد.

انتشار کتاب شورآفرین خلوت گزیده به قلم سید امیر سقراطی در خصوص زندگی و (نقد) آثار کیومرث کیاست از طراحان و کاریکاتوریست های خلاق دهه پنجاه اتفاق مبارکی در حوزه تاریخ شفاهی هنر ایران، بالاخص حوزه کاریکاتور محسوب می شود. کیاست، آرتیستی صاحب سبک در حیطه کاریکاتور روشنفکری و جریان موسوم به موج نو کاریکاتور ایران است. هنرمندی که توانایی و استعدادش در هنرهای تجسمی، او را تنها محدود به ژانر کارتون و کاریکاتور نکرده و در کنار خلق آثار طراحی گرافیک، نقاشی، تصویرگری، کاریکاتور و... به فعالیت در حوزه آموزش و نقد هنر نیز پرداخته و می پردازد. می توان اذعان داشت که وی در خلال تمام سال های کاری، ازجمله کاریکاتوریست هایی بوده که هرگز به سمت کاریکاتور با شرح، عامه پسند و اصطلاحا بازاری، کشیده نشده و همواره در طراحی ها و طنز ترسیمی خود به مفاهیمی فراتر از شوخی های عامیانه نظر داشته است. به واقع کیاست با رویکرد و نگاهی مستقل به طراحی کارتون و کاریکاتور، همچون بزرگانی چون اردشیر محصص، رضا شبیری و... نخبه گرا و صاحب امضاء محسوب می شود. مولف در پی انتشار این کتاب، کوشیده است تا بر اساس مستندات، از پس پنج دهه فعالیت مستمر اما کم تر دیده شده هنرمند محجوب و خلوت گزیده، فرصت مغتنمی را در اختیار علاقه مندان و پژوهشگران این عرصه جهت بررسی دقیق انتقادی و علمی کارنامه هنری وی قرار بدهد. تلاشی در جهت برطرف کردن کمبودهای کتاب های مرجع تاریخ هنر معاصر ایران که از این ناگفته ها سرشار است. در این مجال، به معرفی کتاب و نقد نقاط ضعف و قوت آن خواهیم پرداخت.

بنا بر آنچه از شواهد و خاطرات نزدیکان و دوستان اردشیر محصص و پرویز شاپور، برجای مانده است، هر دو هنرمندانی محجوب، پرکار اما خلوت گزیده و کم حرف بودند و طبعا تا حد ممکن از ورود رسانه به حریم خصوصی خود در عین محبوبیت اجتناب می کردند. طی چند دههٔ اخیر، جز به بهانه سال شمار تولد مرگ یا مرور ادواری آثار، کمتر نقد، یادداشت و کتابی که به وجه آرتیستیک زندگی ایشان بپردازد، منتشر شده و این مسئله در کنار محدودیت منابع کتابخانه ای موجود، مرگ بسیاری از نزدیکان ایشان و آغاز تحریف و جعل خاطرات منسوب به آن ها و... تشدید شده است. به واقع، اردشیر محصص از شناخته شده ترین هنرمندان تجسمی ایرانی در فضای خارج از ایران و آغازکنندهٔ موج نوی کاریکاتور ایرانی است و پرویز شاپور نیز از دوستان نزدیک به محصص و خود از هنرمندان پرآوازه و مبدع به شمار می رود. به بهانه انتشار دو کتاب (مستقل) سید امیر سقراطی از طرح ها و کاریکاتورهای پرویز شاپور و اردشیر محصص در مجموعه «گلستان هنر» نشر پیکره، ضمن مرور اجمالی این دو کتاب، به نقاط قوت و ضعف آن ها می پردازیم. مولف در این کتاب ها، بر اساس تحقیق و بررسی میان مدارک، مستندات، منابع تصویری و مکتوب موجود و گفتگو با دوستان و نزدیکان ایشان در قالب رویکرد تکوینی، روایت مختصر، ملموس و بی حاشیه ای را برای کشف رازهای مستتر زندگی هنری محصص و شاپور ارائه می دهد تا پاسخی برای پرسش های مخاطبان (نسل جوان) در این خصوص بیابد.