شادی داوری

شواهد و نمونه هایی در زبان فارسی مشاهده می شود که می توان این سازه ها را شبه وند یا نیمه وند و یا وندواره نامید. در حالی که این سازه ها در فارسی به تنهایی نیز به کار می روند و کاربرد مستقل دارند در الصاق به واژه های دیگر مانند وندهای اشتقاقی عمل می کنند و تغییر معنایی حاصل می شود. این شبه وندها به هر پایه ای الصاق نمی شوند و پایه به لحاظ معنایی لازم است واجد شرایطی باشد که پذیرای شبه وند باشد. این شبه وندها زمانی که به عنوان تکواژ آزاد یا واژه ای مستقل در جملات و عبارات به کار می روند بسامد بیشتری دارند و محدودیت فوق در سطح گروه و جمله اعمال نمی شود. تعدادی از شبه وندهای پرکاربرد فارسی در این مقاله بررسی می شود اما این پژوهش شامل همه شبه وندهای موجود در فارسی امروزی نیست. پژوهش حاضر از نوع همزمانی است و تغییرات تاریخی را بررسی نمی کند با این پیش فرض که محتمل است این شبه وندها در مسیر تغییرات زبانی مبدل به وند شوند. نمونه های این مقاله غالبا از فارسی گفتاری هستند و شامل هر دو پیش شبه وندها و پس شبه وندها می شوند. و در واقع در فارسی هر دو نوع مشاهده می شوند. پژوهش حاضر وجود شبه وندها را با ویژگی های مختص به خود در فارسی امروزی مانند برخی از زبان های دنیا به اثبات می رساند سازه هایی که جایگاه بینابینی واژه از یکسو و وند از سوی دیگر دارند در حالی که هر دوی آنها را شامل می شوند.

براساس باور  زبان شناسان تاریخی شناختی ازجمله هاینه (1997) ، زبان، محصول تعامل نظام شناخت انسان با محیط پیرامون است. بازنمایی ساختار مفهومی‏ای که انسان از چنین تعاملی دریافت می‏کند، نقطه مرکزی مطالعات معناشناسی شناختی را رقم می‏زند. ساخت معانی واژگانی و دستوری در این رویکرد، براساس ساختارهای ذهنی، مکانی و فضایی و الگوهایی به نام طرح واره‏های تصویری شکل می‏گیرد.  مجموعه وسیعی از مطالعاتی که پیدایش مقولات نحوی از مقولات واژگانی را در زبان‏های دنیا و براساس فرایندهای شناختی و تغییرات وسیع معنایی بررسی می‏کنند از رویکرد دستوری‏شدگی پیروی می‏کنند. در این پژوهش برآنیم تا با واکاوی نمونه‏ای از ساخت‏های مهم دستوری‏شده در فارسی یعنی: فعل معین «خواستن» در نقش نشانه زمان آینده  به بررسی چگونگی رخداد تغییر معنا در روند دستوری‏شدگی براساس فرایندهای شناختی و طرح واره‏های تصویری بپردازیم. واکاوی درزمانی فعل «خواستن» ما را به این نتیجه رساند که در راستای دستوری‏شدگی این فعل به نشانه زمان آینده، طرح واره تصویری فعل «خواستن» یعنی منبع مسیر مقصد با طرح واره تصویری زمان آینده مشترک بوده و به همین دلیل، در خلال معنازدایی از فعل «خواستن» برای نمایش مفهوم زمان آینده، آن‏چه حفظ می‏شود، طرح واره تصویری مسیر و آنچه زدوده می شود ویژگی‏های غنی معنایی ازجمله جاندار بودن فاعل، اراده فاعل یا حضور اجباری مفعول چیز یا مفعول رویدادست. توجه به حفظ  طرح واره‏های تصویری در خلال پیدایش واحدهای دستوری از واحدهای قاموسی  یا فرایند دستوری‏شدگی، بیش ازپیش، اهمیت طرح واره‏های تصویری را در ذهن بشر و روندهای درزمانی تحول زبان روشن می‏سازد.

پیوند بندهای هم پایه در زبان های دنیا از رهگذر سازوکارهای مختلفی تحقق می یابد. به رغم آنکه بندهای مذکور گاهی فقط به لحاظ معنا و کاربردشناسی به یکدیگر ارتباط می یابد، اما در غالب موارد، این کلمات ربط میان بندی هستند که ارتباط میان بندها را برقرار می کنند. به لحاظ رده شناسی و در میان زبان های دنیا، کلمات ربط، انواع مختلفی دارند که براساس رابطه معنایی میان دو بند ازسوی زبانوران به خدمت گرفته می شوند. از آن جمله می توان به کلمات ربط اتصالی، انفصالی، علی، شرطی و تقابلی اشاره کرد. مجموعه این انواع در زبان های دنیا، نظام حروف ربط را تشکیل می دهند. در این مختصر برآنیم تا نظام حروف ربط را در متن «تاریخ بلعمی» معرفی کنیم و تفاوت های صوری و نقشی این ساخت های زبانی را در مقایسه با فارسی نو امروز نشان دهیم. «تاریخ بلعمی» از آثار فاخر ادب فارسی در قرن چهارم هجری و درواقع، ترجمه فارسی کتاب «تاریخ طبری» است. مطالعه نظام حروف ربط در «تاریخ بلعمی» نشان می دهد نظام حروف ربط در تاریخ بلعمی به لحاظ عملکرد و ساخت هایی که مفاهیم ارتباطی میان بندها را رمزگذاری می کنند تاحدودی مشابه فارسی نو امروز است، به بیان دیگر، همان مفاهیم ارتباطی که امروزه ازسوی حروف ربط رمزگذاری می شوند، در قرن چهارم و در تاریخ بلعمی نیز وجود داشته و کمابیش ازسوی ساخت های دستوری مشابهی نیز بیان می شده اند. با این حال، تفاوت هایی مهم ازجمله تفاوت در به کارگیری دو حرف ربط علی «ایرا» و «به سوی آنکه» و دو حرف ربط تقابلی «پس» و «و» در کنار تفاوت های جزیی تر دیگر مستند شد. داده های مطالعه پیش رو همچنین نشان دادند که تنوع واژگانی حروف ربط در فارسی نو امروز خصوصا در حوزه حروف ربط مرکب، بیشتر از تنوع واژگانی حروف ربط در تاریخ بلعمی است. در این مطالعه، بالاترین تنوع واژگانی در حروف ربط علی مستند شد. همچنین نشان داده شد که حروف ربط «و»، «تا»، «که»، «پس»، «چندانکه» و «چنانکه» مصداق های چندمعنایی هستند. مطالعه درخصوص علل این چندمعنایی می تواند موضوع پژوهش دیگری در این زمینه باشد.

در این پژوهش برآنیم تا با پیروی از رویکرد ساختواژه ی متعارف که شاخه ای از رویکرد کلی رده شناسی متعارف است به این پرسش پاسخ دهیم که آیا واژه بست های زبان فارسی بر اساس معیارهای رده شناختی تشخیص واژه بست متعارف، در این دسته قرار می گیرند یا نه؟ بدین منظور، ویژگی های واژه بست های زبان فارسی شامل: نشانه ی مفعولی /=o/، حرف ربط پی بستی /=o/، نشانه ی افزایشگر /=am/، پی بست های ضمیری، افعال پی بستی، یای نکره /=i/، یای تخصیص نکره /=i/، کسره اضافه /=e/ ، نشانه ی تاکید /=hâ/ و نشانه ی معرفه /=e/ را با معیارهای واژه بست متعارف مقایسه نموده و در مورد میزان متعارف بودگی آن ها تصمیم خواهیم گرفت. این پژوهش برای فهرست واژه بست های فارسی به شقاقی (1374، 1392) استناد کرده است. از آن جا که غالب این واژه بست ها در بافت گفتاری و غیررسمی از سوی گویشوران فارسی به کار گرفته می شوند، تمام مثال های ارایه شده در این پژوهش از ضبط گفت وگوهای روزمره ی فارسی زبانان ساکن تهران به دست آمده اند.

براساس نظر هاینه گویشوران زبان با استفاده از منابع عینی مانند اندام واژه ها، طبیعت واژه ها و برخی افعال به رمزگذاری مفاهیم جهتی مانند بالا، پایین، جلو، عقب و... می پردازند. در این پژوهش، فرایند تحول منابع واژگانی به واژگانی که به مفاهیم جهتی دلالت دارند، جهت شدگی نامیده می شود. پژوهش حاضر به چگونگی رمزگذاری جهت های نسبی و استعاری با استفاده از منبع واژگانی اندام واژه ها و براساس آرای هاینه پرداخته است. برای تعیین ابعاد جهت شدگی، یا میزان تحولات معنایی، تصریفی- نحوی و آوایی منابع واژگانی به مقاصد جهتی، مطالعه حاضر از انگاره داوری و نغزگوی کهن بهره جسته است. برای جمع آوری داده ها نیز از کتب نظم و نثر، ضرب المثل، رمان، فرهنگ های واژگان، کتب فارسی ابتدایی و متوسطه، تارنماها و گفت وگوهای تلویزیونی  و روزمره استفاده شده است. بازه زمانی داده ها شامل داده های فارسی نو متقدم (قرن 4 تا 13هجری) و فارسی نو امروز (قرن 13 تا امروز) است. نتایج نشان می دهد زبان فارسی از اندام واژه های سر، پا، چشم، قلب و... برای بیان جهت های نسبی و استعاری استفاده نموده و در نهایت این منابع واژگانی متحمل درجه دوم جهت شدگی گردیده اند

زبان با استفاده از منابع عینی مانند اندام‏ واژه ‏ها، طبیعت‏ واژه ‏ها و برخی افعال مفاهیم جهتی مانند بالا، پایین، شمال، جنوب و جز آن را، که مفاهیمی انتزاعی هستند، رمزگذاری می کند. زبان با استفاده از منابع عینی مانند اندام‏واژه‏ ها، طبیعت ‏واژه ‏ها و برخی افعال- مفاهیم جهتی -مانند بالا، پایین، شمال، جنوب و امثالهم که مفاهیمی انتزاعی هستند- را رمزگذاری می کند. در این پژوهش، فرآیند تحول منابع واژگانی به واژه هایی که بر مفاهیم جهتی دلالت دارند، جهت‏ شدگی نامیده می‏شود. در جهت ‏شدگی منابع واژگانی که بر مصداق‏ های عینی در طبیعت دلالت دارند و جزیی از جغرافیای فرهنگی-اجتماعی قلمداد می‏شوند، یعنی به فرهنگ و زندگی اجتماعی بشر در رابطه با زمین مربوط می‏شوند، برای درک بیشتر و از رهگذر بسط استعاری برای رمزگذاری جهت‏ های نسبی، اصلی و استعاری به کار می‏روند. پژوهش حاضر به بررسی جهت شدگی در فارسی بر اساس رویکرد هاینه (1997) پرداخته ‏است. و برای تعیین ابعاد جهت‏ شدگی، یا تعیین میزان تحولات معنایی، تصریفی-نحوی و آوایی منابع از انگاره داوری و نغزگوی کهن (1396؛ 2017) بهره جسته است. در این پژوهش از کتب نظم و نثر، ضرب المثل، رمان، روزنامه و تارنماها برای جمع آوری داد ها‏ استفاده شده‏است. بازه زمانی داده‏ها شامل دوره باستان، میانه تا فارسی امروز است. نتایج نشان می‏دهد زبان فارسی در دوره ‏های مختلف از طبیعت ‏واژه‏ های آسمان، هوا، بام و جزآن برای بیان جهت ‏های اصلی، نسبی و استعاری استفاده کرده و منابع واژگانی مذکور، نهایتا متحمل درجه دوم دستوری‏شدگی شده‏اند.

نوشتار پیش رو بر آن است تا بر اساس معیارهای پنج گانه کوربت (2010)، متعارف بودگی فرایند اشتقاق و وندهای اشتقاقی در فارسی را از منظری رده شناختی واکاوی کند. بدین منظور تعداد (195) وند اشتقاقی به مثابه داده های پژوهش در نظر گرفته و معیارهای متعارف بودگی کوربت بر آن ها اعمال شد. نتایج پژوهش نشان می دهند که در مجموع،(68) وند اشتقاقی فارسی از مجموع (195) وند، معیارهای متعارف بودگی را به میزان یک درجه رعایت نکردند. تنها معیاری که از سوی این (68) وند رعایت نشد، معیار «تجزیه پذیری» بود. در این میان، نامتعارف ترین وند فارسی، پسوند -ale نسبت است که دو معیار تجزیه پذیری و شفافیت صوری را رعایت نکرده است؛ از این رو می توان چنین نتیجه گرفت که (34%) وندهای اشتقاقی فارسی، به میزان یک درجه از متعارف بودگی فاصله دارند. نظام اشتقاق فارسی اگر به طور کامل متعارف می بود، باید (975) امتیاز از پنج معیار متعارف بودگی کسب می کرد، اما با احتساب (71) عدم امتیازگیری، (904) امتیاز کسب کرده است، یعنی به میزان (29/7%) از متعارف بودگی فاصله گرفته است؛ یا به عبارت دیگر به میزان حدود (93%) متعارف است. این میزان از متعارف بودگی نشان می دهد نظام اشتقاق فارسی، با وجود وندهای غیر زایای خود، به نمونه متعارف این نظام در میان زبان های دنیا بسیار نزدیک است.

بر اساس آیکهنوالد (2004، 2018)، در برخی از زبان های دنیا، اشاره به منبع اطلاعات گفته های گویندگان امری اجباری است، این که گوینده، آنچه را که می گوید، شخصا با چشم خود دیده، شنیده، بوییده، لمس کرده، از شخص یا اشخاص دیگری شنیده و یا بر اساس حقایق و شواهد موجود، استنتاج نموده است، باید به لحاظ ابزارهای دستوری شده در جمله رمزگذاری شود. مفهوم معنایی اخیر، یعنی بازنمایی منبع اطلاعات گوینده در جمله گواه نمایی نامیده می شود. آیکهنوالد بر آن است که اگرچه گواه نمایی، مفهومی جهانی است، ولی گواه نمایی واقعی از رهگذر یک نظام بسته دستوری به تصویر کشیده می شود. در این میان، فارسی از جمله زبان هایی است که نه تنها گواه نمایی در آن اجباری نیست، بلکه از دیدگاه پژوهشگران این حوزه، ابزارهای گواه نمایی نیز در آن دستوری نشده اند. در این پژوهش برآنیم تا روند پیدایش آن دسته از قیود گواه نما در فارسی را که از فعل «گفتن» برخاسته اند، بررسی نماییم. بر این اساس می کوشیم نشان دهیم که ساخت «گویا» با مفهوم «قید گواه نما» در فارسی نو امروز از دستوری شدگی فعل «گفتن»، برای بیان گواه نمایی غیرمستقیم پا به عرصه وجود گذاشته است. داده های دوره های میانه، نو متقدم و نو امروز نشان می دهد که این قید گواه نما از کوتاه شدگی نخستین صورت های گواه نمای حاصل از فعل «گفتن» یعنی بند«تو گویی» و پس از آن، از قیود گواه نمای «گویی» و «گوییا» حاصل آمده است. بنابراین اگر چه قیود گواه نمای حاصل از فعل «گفتن» در فارسی، هنوز به مرحله وندشدگی نرسیده اند، اما قطعا دستوری شده و در این مسیر، از جمله به قید تحول یافته اند. بر این اساس، تصور عدم وجود واحدهای دستوری شده گواه نما در فارسی از بین می رود.

انعکاسی ها در مطالعات زبان شناسی به آن دسته از واحدهای زبانی اطلاق می شوند که به دلیل رمزگذاری هم مرجع بودگی میان فاعل و موضوع دیگر فعل (مفعول مستقیم یا غیرمستقیم) یا تاکید برگروه اسمی در جمله به کار گرفته می شوند. مختصر حاضر بر آن است تا به بررسی آن دسته از کلمات مرکب در زبان فارسی بپردازد که با عناصر انعکاسی: «خویش» و «خویشتن» و عنصر انعکاسی و انعکاسی تاکیدی «خود» پدید می آیند. این بررسی با هدف واکاوی ویژگی این دسته از واژگان مرکب در به تصویرکشیدن «ساخت موضوعی» کامل، یعنی رمزگذاری همه موضوعات و با مشخصه «انعکاسی» درون یک واژه و همچنین مفهوم «تاکید» به انجام رسیده است. در این زاویه از واکاوی، مقاله حاضر از تحلیل کونیش (2011) در بررسی ساخت موضوعی ترکیبات اسمی با انعکاسی ها پیروی کرده است. از آنجا که بخشی از تحلیل های پژوهش نیازمند کاوش های درزمانی بوده است، اصول انگاره دستوری شدگی به خدمت گرفته شده اند. این کاوش ها حاکی از این حقیقت بودند که عناصر انعکاسی در ترکیبات واژگانی نیز تنها حامل مفاهیمی بودند که در ساخت های نحوی رمزگذاری می کنند. داده های پژوهش نشان می دهند که پیدایش ترکیبات واژگانی با عناصر انعکاسی، در فصل مشترک نحو و واژگان به وقوع می پیوندد، از این رو ترکیبات مذکور از میزان ترکیب پذیری بالایی برخوردارند. همچنین مشخص شد که زبان فارسی، همانند دیگر زبان های دنیا، مفهوم انعکاس را پیش از مفهوم قیدی «تاکید» در ترکیبات واژگانی رمزگذاری کرده است. نتایج این مقاله نشان می دهد که رمزگذاری مفهوم «انعکاس»، رابطه فاعل و مفعول مستقیم و نیز کاربرد انعکاسی «خود»، به میزان قابل توجهی به ترتیب از رمزگذاری مفهوم «تاکید»، رابطه فاعل و مفعول غیرمستقیم و نیز کاربرد دیگر عناصر انعکاسی بیشتر بوده است.

انارک، از بخش های شهرستان نائین، در شرق استان اصفهان است. داده های انارکی حاکی اند که در این گویش، نشانه هر سه وجه امری، اخباری و التزامی، یکسان و پیشوند e -  است. نشانه های زمان گذشته و نفی در این گویش به ترتیب پسوند - t و پیشوند na-  هستند، با این توضیح که زمان گذشته در بسیاری از افعال انارکی، با «نظام مطابقه انشقاقی» این گویش نیز رمزگذاری می شود. با این نظام دو شقی و نادر، جایگاه و مقوله ساختواژی نشانه های مطابقه نسبت به زمان تغییر می کند، به طوری که در زمان حال، صورت پسوند و در زمان گذشته، صورت پیش بست دارند. واکاوی وضعیت حاضر در این گویش از آن رو اهمیت دارد که نشانه های مطابقه، در غالب زبان های دنیا، وندهای تصریفی هستند و به دلیل اصل «وابستگی» گرایش به کسب آخرین جایگاه در فعل دارند. با وجود این، مشاهده می شود که داده های انارکی، اصل جهانی «وابستگی» را نقض و مطابقه فاعلی را در زمان گذشته با واژه بست و نیز در نزدیک ترین نشانه به پایه برقرار می کند.

یکی از ویژگی های بارز زبان فارسی، وجود فرآیند قلب نحوی در این زبان است. پژوهش حاضر به معرفی این فرآیند در چارچوب بهینگی اختصاص یافته است. نتایج حاصل از بررسی میزان مطلوبیت گزینه های مقلوب، با توجه به دو اصل و محدودیت نحوی در انگاره-ی بهینگی یعنی محدودیت های «هسته اجباری» و «ابقا» بررسی گردید. داده های پژوهش حاکی از آنند که به لحاظ مرتبه بندی محدودیتها در فارسی، مهلک ترین تخطی در فرآیند قلب نحوی، نخست، تخطی (حتی به میزان یک بار) از محدودیت «هسته اجباری» و پس از آن تخطی از محدودیت «ابقا» (بیش از دوبار) است. فرآیند مذکور در رابطه با شواهد پژوهش و نیز قالب نظریه ی بهینگی نشان دهنده ی این است که در زبان فارسی، میزان حرکت ها ارتباط معکوس با مطلوبیت جمله ها دارند. در عین حال این پژوهش نشان می دهد که جایگاه انتهایی فعل، عامل تعیین مطلوبیت جمله است. عامل مذکورتنها در تعیین مطلوبیت ترکیب مقلوب نشان دار فاعل+فعل+ گروه حرف اضافه بی تاثیر شناخته شد.

هم آیندی حالت هنگامی رخ می دهد که حالت های مختلف دستوری در یک صورت واجی واحد تظاهر یابند. با آنکه برخی زبان شناسان بر اتفاقی بودن آن توافق دارند، از دیدگاه درزمانی، صورت واجی مذکور، بازمانده یک نظام حالت چندعضوی است که به اعتقاد نگارندگان با وجود تمایزات صوری و نقشی، همگی از یک هسته معنایی مشترک برخوردار بوده اند. در این مختصر برآنیم تا با بررسی نقش های معنایی متفاوتی که حالت غیرفاعلی در گویش تالشی به نمایش می گذارد، چندمعنایی را به عنوان انگیزه رخداد هم آیندی، و نقش معنایی مالک را به عنوان هسته معنایی مشترکی معرفی نماییم که در بازنمایی دیگر حالت ها دستخوش بسط استعاری شده است. پیرو رویکرد بسط استعاری هاینه و همکاران (1991) و نقشه معنایی نروگ و ملچوکف (2009) این روند بسط استعاری و در نتیجه چندمعناشدگی حالت را شاهدی بر حضور فرایند دستوری شدگی می دانیم.

هاینه (2013) نقش اصلی گفتمان نماها را برقراری ارتباط میان گفتار و موقعیت گفتمان، یعنی تعامل میان گوینده و شنونده، بیان عقاید گوینده و سازمان دهی متن می داند. این عناصر به لحاظ ساخت نحوی مستقل از محیط نحوی جمله هستند. از آنجا که واحدهای مذکور، به عنوان ابزارهای ویژه کاربرد زبان و انتقال موثرتر پیام، در ارتباطات اجتماعی نقش برجسته ای بر عهده دارند، بخشی از مطالعات زبان شناسی اجتماعی را تشکیل می دهند. در این مختصر به بررسی دسته ای از گفتمان نماها در فارسی می پردازیم که نقش و تا حدود زیادی ساخت نحوی ثابت و مشخصی دارند (مانند «حقیقت این است که...»). این عبارات را به خاطر نقش آنها در آماده سازی روند گفتگو و شخص مخاطب برای افشای حقایق، گفتمان نماهای «افشا» نامیده ا یم. داده های پژوهش از میان متون مکتوب فارسی امروز و نیز گفتار فارسی زبانان گردآوری شده است. مبنای نظری پژوهش دو انگاره دستورشناختی و دستوری شدگی ایجمر (2007) است. تحلیل داده ها نشان می دهد که گفتمان نماهای افشا در زبان فارسی تصویری دستوری شده از بند پایه را به نمایش می گذارند چراکه دیگر حامل مفهوم اصلی جمله نیستند. تصویر حاصل لزوم بازنگری در مفاهیم نحوی بند پایه و بند پیرو را از رهگذر حضور عناصر گفتمانی در جمله تقویت می کند.

با آن که وندافزایی، سازوکاری مهم در ساخت واژه ها و یا صورت های جدید یک واژه در میان زبان های دنیاست،  محدودیت های فراوانی بر شیوه چینش وندهای موجود در یک واژه حکمفرما است. این پژوهش برآن است تا رویکرد معناییبای بی (1985) با عنوان رویکرد «اصل ارتباط»، را در بررسی ترتیب وندهای فعلی و نیز واژه بست های مفعولی گویش مازندرانی محمودآباد (از گویش های شمال غربیایران) به کار بندد. داده های پژوهش بیان گر آن است که «اصل ارتباط» در خصوص ترتیب وندهای تصریفی زمان، قطبیت، مطابقه و وند اشتقاقی سببی ساز و نیز واژه بست های غیرفاعلی در مازندرانی کارآمد بوده است. این در حالی است که عدم پیروی از این اصل تنها در ترتیب وند اشتقاقی صفت مفعولی به چشم می خورد. علاوه بر این، هرچه فاصله یک وند از پایه بیش تر باشد، از محتوای واژگانی پایه فاصله گرفته و بیش تر در حوزه نحو قرار می گیرد. از این رو، وندهای مطابقه و واژه بست های مفعولی که عناصری وابسته به حوزه نحو و روابط نحوی (فاعل و مفعول)، و نه معنایی و واژگانی هستد، همواره بیش ترین فاصله را با پایه فعلی به نمایش می گذارند. این عناصر به دلیل ماهیت نحوی علاوه بر عمومی و کلی تر بودن، از بالاترین بسامد رخداد برخوردار بوده و از این رو دستوری تر هستند.

با آن که مفهوم زمان آینده مفهوم جدیدی در حوزه ی شناخت بشر نیست، اما رمزگذاری مستقل آن در بسیاری از زبان های دنیا پدیده ای متاخر است. بررسی رده شناختی بازنمایی این مفهوم حاکی از این حقیقت است که ابزارهای واژگانی بیان «طلب» و «اراده» به صورت بالقوه، توانایی رمزگذاری رویدادهای زمان آینده را دارند. این مهم از آنجا ناشی می شود که طبیعت مفهوم طلب و اراده، وقوع گزاره را در زمانی فرا روی زمان گفتار رقم می زند. در این مختصر بر آنیم تا در چارچوب دستوری شدگی، به کاوش در سیر تحول فعل «خواستن» ازفعلی واژگانی به فعل معین وجهی با معنای «اراده» و سپس به فعلی معین با معنای دستوری زمان «آینده» بپردازیم. داده های این پژوهش، حاکی از آن است که «خاص شدگی» کاربرد فعل «خواستن» در بیان حتمیت وقوع رویداد در «آینده ی برنامه ریزی شده»، پیدایش نشانه ی تحلیلی مستقل زمان «آینده» را در فارسی امروز به ارمغان آورده است. این درحالی است که در قرون اولیه ی هجری فعل «خواستن»، به طور هم زمان و با یک صورت زبانی بازنمایی هردو مفهوم وجهیت اراده و زمان آینده را بر عهده داشته است. از این رو می توان گفت که در مسیر معین شدگی فعل «خواستن» به عنوان نشانه ی آینده، رخداد تغییری مفهومی از وجهیت «اراده» به زمان «آینده» قابل مشاهده است.

استفاده از امکانات تحلیلی یا کلمات نقشی آزاد، یکی از روش های بیان مفاهیم دستوری در زبان های دنیاست. افعال معین از اجزای مهم دستوری هستند که می توانند به صورت کلمات نقشی آزاد در بیان مفهوم دستوری «نمود» استفاده شوند. این افعال همگی از رهگذر دستوری شدگی پا به عرصه وجود می گذارند. دستوری شدگی فرآیندی تدریجی است که طی آن واحدهای واژگانی زبان با از دست دادن بعضی مولفه های معنایی خود، خصوصیات دستوری کسب می کنند و به صورت کلمات نقشی درمی آیند و یا کلمات دستوری، دستوری-تر می شوند. هدف این مقاله بررسی تحول فعل واژگانی «رفتن» به افعال معین نمودنمای آغازی و تکمیلی یا فرایند کلی «معین شدگی» این فعل است. این بررسی، با پذیرش مفاهیم بنیادی انگاره هاینه یعنی «زنجیره دستوری شدگی فعل به نشانه نمود» و «طرحواره رویداد زنجیری» به انجام رسیده است. یافته های این پژوهش حاکی از آن است که مفاهیم پیشنهادی هاینه، در بررسی همه جانبه معین شدگی فعل «رفتن» برای کسب نقش دستوری «نمود» تا حدودی ناکارآمد است و در تکوین عناصر دستوری مذکور، «تصویرگونگی خطی» نقشی اساسی دارد.

نمود تکمیلی، نقشی دستوری است که رمزگذاری مفهوم «تکمیل موقعیت» را در زبان های دنیا بر عهده دارد. با آن که این مفهوم، هسته ی نقشی نمود تکمیلی را تشکیل می دهد، اما شواهد حاکی از آن است که کاربرد این نمود از سوی گویشوران تنها به بازنمایی تصویر «تکمیل موقعیت» محدود نمی گردد. در پژوهش حاضر، پس از معرفی فعل معین «رفتن» در نقش نمود نمای تکمیلی در زبان فارسی، بر اساس چارچوب دستوری شدگی و نیز مدل ابعاد معین شدگی نشان خواهیم داد که تحول فعل حرکتی «رفتن» به نشانه ی نمود تکمیلی، نمونه ای از فرآیند معین شدگی است که تکوین معنای هسته ای «تکمیل موقعیت» را به نمایش می گذارد. این معنای هسته ای از رهگذر فرآیند بسط استعاری طرحواره ی رویداد حرکت در فعل «رفتن» پا به عرصه ی وجود می گذارد. در کنار این معنای هسته ای، عملکرد فرآیندهای مجازی در برخی از کاربردهای نمود مذکور، به پیدایش معانی غیر هسته ای از جمله تاکید، افسوس، فروتنی، غیرمنتظرگی، بازگشت ناپذیری و بی اختیاری فاعل یا کنشگر می انجامد. داده های محدود زبان فارسی از کاربرد این نمود حاکی از آن است که تکوین نقش های هسته ای و غیرهسته ای فعل حرکتی «رفتن» تنها به دلیل تغییر جهت تمرکز ساخت نمود تکمیلی از نقطه ی آغاز کنش به سوی نقطه ی پایان آن نیست، بلکه انتقال مسیر توجه مخاطب از عنصر کنشگر به عنصر کنش پذیر بر روی محور گذرایی کنش، عامل دیگری است که به پیدایش چنین معانی کاربردی می انجامد.

دستوری شدگی، فرآیند تکوین اجزاء نقشی از اجزاء واژگانی است. از آنجا که اجزاء نقشی، مفاهیمی بسیار کلی و انتزاعی دارند، تغییر در معنا، یکی از مهم ترین عوامل موثر در این فرایند قلمداد می گردد. بسیاری از متخصصین دستوری شدگی بر این باورند که تغییر معنا در دستوری شدگی از نوع تغییر استعاری است؛ بدین معنا که کلمات با معنای عینی برای بازنمون مفاهیم انتزاعی به کار گرفته می شوند. چنین تحولی در معنا، براساس تغییر حوزه های مفهومی، از جمله زمان، مکان، شخص، شی ء و کیفیت صورت می گیرد. مفهوم سازی حوزه های انتزاعی بر اساس حوزه های عینی به ایجاد صورت های زبانی جدید برای بیان مفاهیم دستوری می انجا مد. در این مقاله سعی داریم نشان دهیم که در ساخت بعضی از کلمات مرکب، اجزاء واژگانی با تغییر استعاری در معنا، عملکردی شبیه به وندها از خود به نمایش می گذارند؛ بدین معنا که با انتزاعی تر شدن به وسیله بسط استعاری، ویژگی های مخصوص وندها، چون زایایی و پیش بینی پذیری را کسب می کنند. در این تغییر ما با نوعی گذار از حوزه واژگان به حوزه دستور روبرو هستیم. به عبارت دیگر فرایند دستوری شدگی موجب تغییر عنصر واژگانی و تبدیل آن به عناصر شبه وند می شود.