صالح قاسمی

قرآن کریم، روایات و سیره عملی معصومین (ع) اصلی ‎ترین منابع کشف نظر شارع مقدس درباره تکثیر یا تحدید نسل است که با دقت علمی در آیات قرآن و سخنان معصومین (ع) استنباط می شود. از مجموع آیات، روایات و نکته ها استفاده می شود که شارع مقدس درباره تکثیر اولاد در همه زمان ها اهتمام داشته اند و چنین نبوده است که این اهتمام ویژه زمانی باشد که مسلمانان اندک بوده اند؛ زیرا تعابیر واردشده در آیات، در جایگاه یک قضیه حقیقیه [1] و سیاست همیشگی دینی مطرح است. باید گفت مستفاد قطعی از آیات، روایات و همچنین قول و فعل و تقریر معصومین (ع) این است که تکثیر نسل، طریق صحیح حفظ نسل بشر است؛ بنابراین حفظ نسل، مطلوب شارع و عقلاست، حتی نسل حیوانات و گیاهان را هم باید حفظ کرد؛ چون دارای مصالحی‏ هستند که خداوند آنها را آفریده است، چه رسد به انسان که اشرف و اکرم مخلوقات الهی است و به طریق اولی حفظ نسل و بقای او لازم عقلی و شرعی است.   [1]. در علم منطق اصطلاحی به نام قضیه وجود دارد که می گویند قضیه بر دو قسم است: قضیه خارجیه و قضیه حقیقیه. قضیه خارجیه با وجود اینکه کلی است، از اول یک مجموعه افراد محدود و معینی را در موضوع قضیه در نظر می گیرند و بعد حکم را برای آن مجموعه افراد در نظر گرفته شده بیان می کنند. اما قضیه حقیقیه حکم روی افراد نمی رود، بلکه روی یک عنوان کلی می رود؛ چون شما خاصیت را از این عنوان به دست آورده اید، می گویید «هرچه تحت این عنوان قرار بگیرد، حتما دارای این خاصیت است».

با اجرای برنامه جامع کنترل جمعیت و قانون تنظیم خانواده که از میانه دهه شصت در کشور در دستور کار قرار گرفت، نرخ رشد جمعیت کشور از 9/3 درصد در سال 1365 به 24/1 درصد در سال 1395 تنزل پیدا کرد و نرخ باروری از 5/6 فرزند به ازای هر زن در سال 1365 به 8/1 فرزند در سال 1395 سقوط کرد. این کاهش سریع نرخ باروری در ایران اسلامی، پیامدهای گسترده ای در پی داشته است که از مهم ترین آنها می توان به پیامدهای پیچیده و شبکه ای اجتماعی اشاره کرد. از جمله اصلی ترین مصادیق پیامدها و آسیب های اجتماعی برآمده از کاهش نرخ رشد جمعیت (YGR)[1]، سقوط نرخ فرزندآوری (TFR)[2] و رواج الگوی بی فرزندی و تک فرزندی در جامعه ایران است. افزایش محسوس نرخ طلاق[3] در سال های آغازین زندگی که معمولا به صورت توافقی انجام می شود و فراتر از آن تشدید گسترده پدیده طلاق عاطفی، متغیری است که به شدت از دگرگونی الگوی فرزندآوری، کاهش نرخ رشد جمعیت (YGR) و نرخ باروری (TFR) متاثر شده اند.

با مروری گذرا بر پیشینه تحولات جمعیت در جمهوری اسلامی ایران، پدیده سونامی سالمندی جمعیت، سقوط تاریخی نرخ باروری بانوان ایرانی، محقق نشدن نرخ جانشینی، دگرگونی هرم سنی جمعیت و غفلت همگانی از بحران قریب الوقوع کاهش جمعیت کشور، دو نکته بنیادین در مسئله جمعیت کشور قابل تامل جدی و توجه ویژه است.
1. در بروز شرایط نگران کننده کنونی و آینده تاریک جمعیتی نظام اسلامی، خطایی بسیار بزرگ و راهبردی رخ داده است که همه مسیولین رسمی، نهادهای ذیربط، حوزه های علمیه، دانشگاهیان و حتی مجامع نخبگانی و عمومی در این غفلت استراتژیک دخیل و مقصر بوده اند. مقام معظم رهبری می فرماید:یکی از خطاهایی که خود ما کردیم، بنده خودم هم در این خطا سهیمم، این مسئله تحدید نسل از اواسط دهه 70 به این طرف باید متوقف می شد. البته اولی که سیاست تحدید نسل اتخاذ شد، خوب بود، لازم بود؛ لیکن از اواسط دهه 70 باید متوقف می شد. این را متوقف نکردیم؛ این اشتباه بود. عرض کردم مسیولین کشور در این اشتباه سهیم اند، خود بنده حقیر هم در این اشتباه سهیمم. این را خدای متعال و تاریخ باید بر ما ببخشد.[1]
این نحوه مواجهه مقام معظم رهبری، گویای اهمیت بی بدیل این مساله و شدت انحراف به وجود آمده است. از همین رو همگان باید در اصلاح سیاست اشتباه تحدید نسل، اهتمام نمایند و با همه قوا برای جبران خسارات گسترده این خبط آشکار و در جهت اصلاح الگوی رایج فرزندآوری کوشا باشند.
2. متاسفانه با اعمال بی رویه و غیر علمی سیاست کنترل موالید که بدون رصد و پایش دوره ای و به صورت یک پروژه فراملی با تمام توان قریب به سه دهه در کشور به اجرا درآمد، ساختار ارزش گذاری در الگوی فرزندآوری خانواده ها را دچار دگرگونی و انحرافات بنیادین نمود و رویکرد غیرکارشناسانه «فرزند کمتر، زندگی بهتر» را به یک اصل لایتغیر و مقبول در فرهنگ خانواده ها مبدل کرد. جبران گذشته خسارت بار تحولات جمعیتی کشور، با اقدامات تک بعدی و سهل انگارانه ممکن نیست و باید در کنار اتخاذ سیاست های جامع حمایت از خانواده، اعمال مشوق های فرزندآوری و اقدامات فرهنگی و ترویجی، گره های ذهنی و شبهات موجود به نحوی علمی، مستند و کارشناسانه پاسخ داده شود. چنانکه رهبر معظم انقلاب می فرماید:بلاشک از نظر سیاست کلی کشور، کشور باید برود به سمت افزایش جمعیت؛ البته به نحو معقول و معتدل. همه اشکالات و ایرادهایی که وارد می شود - که بعضی از اشکالاتی را هم که مطرح می کنند، ما دیده ایم - قابل برطرف شدن و قابل پاسخ دادن است... یعنی همه آن گره های ذهنی ای را که وجود دارد در این زمینه، باید شما باز کنید... واقعا کار بشود، کار فکری بشود؛ عوامل کاهش جمعیت و موجبات افزایش جمعیت به نحو مطلوب و با اعتدال متناسب، درست سنجیده بشود، مطرح بشود [تا] اقناع بشوند افکار نخبگان... اگر نخبگان قبول کردند، کار سهل می شود، کار فرهنگ سازی آسان می شود.[2]
در این نوشتار، تلاش شده است به مهم ترین و رایج ترین شبهات، سوالات و گره های ذهنی که مانع اصلاح الگوی کنونی فرزندآوری خانواده ها می شود، پاسخ حلی و اقناعی ارایه شود.