فهرست مطالب علی اکبر پیر عزیزی

مروری بر مباحث علمی حاضر در کشور، به خصوص بخش تحقیقات منابع آب، نمایان گر استقبال فراوان از کاربرد مدل ها برای حل مشکلات زیست محیطی است. البته به دلیل عدم انتشار غالب این موارد، هرگونه اظهار نظری بر مبنای تجربیات نویسنده درباره عدم توجه و یا توجه نامناسب تحلیل ها به مدیریت جامع منابع آب است که عمده دلایل چنین نظری عبارتنداز:1- علی رغم توان مدل ها برای حل مشکلات مدیریت جامع زیست محیطی منابع آب، تحلیل گر بایستی تجربه و تخصص کافی در زمینه مدیریت و برنامه ریزی محیط زیست را داشته باشد. زیرا، تاکنون دیدگاه غالب بر جامعه مهندسی کشور این بوده است که داشتن دانش ریاضی برای تحلیل گر کافی است. لیکن نظر به چند بعدی بودن مشکلات زیست محیطی منابع آب، همانند دیگر سیستم های زیست محیطی، در هنگام تحلیل نیاز به درک و شناخت چنین سیستم هایی است. از آنجایی که در کشورهای در حال توسعه، دانش و قضاوت تخصصی مبتنی بر تجربه، کاربردی فراتر از نتایج پردازش مدل ها دارند، مدل ها در اصل بایستی موجب ارتقای چنین دانشی شوند.
2- بسیاری از مسائل و موضوعاتی که اجزای برنامه ریزی و مدیریت محیط زیست را تشکیل می دهند از چارچوب خاصی برخوردار نبوده و بنابراین سنجش آنها با یک روش خاص علمی به راحتی امکان پذیر نبوده و در چارچوب تحلیلی خاصی نیز قرار نمی گیرند. برای مثال، تحلیل عوامل اقتصادی و یا فیزیکی، بسیار ساده تر از ویژگی های فرهنگی و اجتماعی است. چه بسا برخی از عوامل اجتماعی و یا فرهنگی در مراحلی از مدیریت بسیار مهم تر از ملاحظات فنی- فیزیکی باشند. در چنین شرایطی است که در به کارگیری روش های تحلیلی بایستی نهایت دقت صورت پذیرد تا نتایج حاصله در تصمیم گیری های مدیریتی قابل کاربرد باشند. لذا، پیش از این که بتوان جایگاه مدل پردازی را در کشورهای در حال توسعه تبیین نمود، بایستی از فرآیند مدیریت (پایدار منابع) محیط زیست شناخت و درک کافی داشت.
3- حتی با درک و شناخت نسبتا کافی از سیستم های زیست محیطی نیز به دلیل ساختار نیروی انسانی، مسائل مالی و دیگر تنگناها، اعتبار داده های گردآوری شده در کشورهای در حال توسعه مسئله بسیار مهمی است که در مقاله حاضر به تفصیل به آن پرداخته شده است.

پاره ای از ممتازترین نخبگان علم در حوزه پژوهشهای مرتبط با مهار بیابان زایی، تحت هدایت دو سازمان شناخته شده جهانی (فائو و پونپ)، اقدام به تهیه و معرفی روشی کردند که مهمترین هدفش، شناسایی مناطق حساس به فرآیندهای کاهنده سرزمین و ارزیابی کیفیت اثرگذاری آنها بود. روش موصوف تا به حال در 12 کشور جهان با اقالیم گوناگون و جغرافیای متفاوت به اجرا درآمده و توانمندی های آن محک خورده است. در سال 1371 مسئولان وقت فائو و یونپ، پیشنهادی مشابه را به متولیان منابع طبیعی کشور جهت اجرای آزمایشی روش مذکور ارایه دادند، لیکن در آن سال، به گمان ضعف سامانه اطلاعاتی کشور و نبود داده های مربوط به پیراسنجه های مورد نیاز اجرای روش، استقبال در خوری از آن پیشنهاد بعمل نیامد. پژوهش پیش رو، به هدف آگاهی از توان اطلاعاتی کشور در حوزه مطالعات مربوط به تهیه نقشه بیابن زایی، برای نخستین بار اقدام به شناسایی و ممیزی مطالعات موجود کشور در حوزه محیط زیست کرده است. از مجموع 31 مطالعه موجود، تعداد 14 مطالعه واجد شرایط، انتخاب شده و کارایی هریک از آنها در ارزیابی و تهیه نقشه بیابن زایی به روش «فائو/یونپ» محاسبه و تعیین شد. بیشترین کارایی در اجرای سراسری و همگن روش، اختصاص به مطالعات جامع احیاء و توسعه کشاورزی و منابع طبیعی وابسته به موسسه پژوهشهای برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی (93/5) دارد و کمترین آن نیز مربوط به مطالعات اطلس کاربری پوشش اراضی (06/1) است. در مجموع نیز توان بالقوه شرح خدمات مطالعات کشور با امتیاز 92/6 (از 10) کارایی نسبتا مطلوبی را در اجرای روش مزبور از خود نشان می دهد. در انتها راهکارهایی برای غلبه بر چالش های موجود و افزایش کارایی مطالعات کشور ارایه شده است.

از آنجایی که در شرایط کنونی توسعه و عمران کشور تفکر غالب اقتصادی است لذا توسعه، ماهیتی برون زا یافته و این امر موجب شده تا نیاز به نظریه پردازی مدیریت محیط زیست در کشور مبرم تر شود. مقاله حاضر با تاکید بر اهمیت چنین مقوله ای در کشور و در جهت پایداری عملکردهای توسعه، تاکید بر نیاز به آموزش، جهت خروج از اقتباس مزمن از عملکردهای برون زا سعی در شناسایی مشکلات و پیشنهاد راهکارهایی جهت نظریه پردازی و مدیریت محیط زیست دارد. از آنجایی که روش ها نمایانگر تفکر و نظریه های پایه ای هر امر علم هستند، لذا کاربرد(صرف) روش های اقتباس شده از دیگر کشورها موجوب برخوردهای سلیقه ای شده که دستاورد آن انبوهی از گزارشات زیست محیطی است که در چهارچوبهای ملی جای نگرفته و پاسخگوی روند اقتصادی زیست محیطی توسعه کشور در بلند مدت نمی باشد.