محسن کدیور

یکی از آثار مسلم الانتساب ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینا (370-428) «رساله اقسام الحکمه» (تقاسیم الحکمه، اقسام العلوم العقلیه) است که احتمالا بین سالهای 392 تا 412 نگاشته شده است. این رساله از یک مقدمه، 11 فصل و یک خاتمه تشکیل شده است. ابن سینا در این رساله 15 علم طبیعی، 15 علم ریاضی، 7 علم الهی، 3 علم در حکمت عملی، و 9 علم منطقی و در مجموع 49 علم اصلی و فرعی حکمی را به اختصار معرفی کرده و به مهمترین کتب مرجع هر رشته نیز اشاره کرده است. در این رساله عناوین 20 کتاب ارسطو، و کتبی از افلاطون، اقلیدس، بروسن و فرفوریوس آمده است. مفاد این رساله در دیگر آثار ابن سینا از قبیل مدخل منطق و الهیات الشفاء، دانشنامه علائی، عیون الحکمه و حکمه المشرقیین به نحوی دنبال و تکمیل شده است، هر چند این رساله مشروح ترین اثر ابن سینا در موضوع طبقه بندی علوم و تقسیم حکمت است.
طبقه بندی حکمت از سوی ابن سینا در این رساله متخذ از میراث ارسطوئی است. استخوان بندی تقسیم حکمت به نظری و عملی، و تقسیم ثلاثی هر یک، در دوران اسلامی در دو رساله «التنبیه علی سبیل السعاده» و «ما ینبغی ان یقدم قبل تعلم فلسفه ارسطو» فارابی و «مفاتیح العلوم» خوارزمی به چشم می خورد. طبقه بندی اصلی حکمت ریاضی و طبیعی نیز قبلا در رساله «کمیه کتب ارسطوطالیس و ما یحتاج إلیه فی تحصیل الفلسفه» کندی آمده است.
اهمیت این رساله از سوئی در تثبیت موارد فوق از سوی ابن سینا و تبدیل آن به طبقه بندی رسمی در دوران اسلامی است، چرا که اکثر طبقه بندی های فوق در کتاب پرآوازه «احصاء العلوم» فارابی رعایت نشده است، و از سوی دیگر ناشی از ابتکارات ابن سینا در فصول چهارم، نهم و دهم این رساله (فصول حکمت عملیه و حکمت الهیه) است.
تقسیم سیاست مدنی به علم ملک و علم نوامیس؛ تاسیس علم نوامیس (دین شناسی فلسفی)؛ پافشاری بر عدم مخالفت حکمت با وحی و شریعت، اعتبار احکام وحی در حوزه ممکنات عقلی، و اذعان به محدودیت ادراک عقلی و خضوع عقل در برابر مفاد وحی در قلمرو یاد شده از ابتکارات این رساله است. این راه که با کندی آغاز شد، با ابن سینا به بالندگی رسید و با رویکرد «اصالت فلسفه» فارابی متفاوت است.
ابن سینا مجردشناسی فارابی در «احصاء العلوم» را به سه بخش خداشناسی، عقل شناسی و شناخت نفوس سماوی تجزیه کرد. جزئیات و تفصیل هر پنج بخش با ابن سینا به اوج خود می رسد، هرچند این تقسیم نه از سوی ابن سینا و نه از سوی دیگر حکیمان در عمل رعایت نشده است. دو علم وحی شناسی فلسفی و آخرت شناسی فلسفی به عنوان علوم فرعی الهی برای نخستین بار توسط ابن سینا در این رساله مطرح شده اند. ابن سینا در شرح این دو علم به نکات مهمی در باب وحی و معاد جسمانی اشاره کرده است.
نفوذ رسالهٴ اقسام الحکمه در دوران اسلامی به مراتب بیش از کتاب ارزنده«احصاء العلوم» فارابی است. رساله ای که بتواند متفکرانی چون خواجه نصیرالدین طوسی، شهرزوری و قطب الدین شیرازی را به اقتباس (گاه تا حد نقل مستقیم) وا دارد و متفکران صاحب مکتبی چون غزالی را از تاثیر خود بی نصیب نگذارد، جایگاه رفیعی در تاریخ طبقه بندی علوم در جهان اسلام دارد. رساله اقسام الحکمه ابن سینا یکی از سه اثر تاثیرگذار حوزه «طبقه بندی علوم» در دوران اسلامی، و از زاویه «منبع شناسی فلسفی» یکی از سه اثر اصلی این دوران است. متن کامل این رساله به زبانهای لاتین، فرانسوی (3 بار) و فارسی و پاره هائی از آن به عبری و انگلیسی ترجمه شده است.
علی رغم انتشار مکرر دو چاپ غیر مصحح، تصحیح انتقادی این رساله برای نخستین بار بر اساس چهار نسخ خطی شماره های 4754 و 4755 کتابخانه دانشگاه استانبول،4651 کتابخانه ملک تهران و4852 کتابخانه ایاصوفیه استانبول که تاریخ کتابت آنها بین سالهای 588 تا 724 است (گزیده شده از میان 58 نسخه خطی) منتشر می شود. از دستاوردهای این تحقیق کشف اثر محتمل الانتساب تازه ای از ابن سینا به نام رساله «اقسام علوم الاوائل» است.

فلسفه سیاسی افلاطون، آشکارا نتیجه آرای فلسفی اوست. در این میان، نظریه مثل افلاطون بیش از همه در نظریات سیاسی او تاثیر داشته است؛ به طوری که فلسفه سیاسی افلاطون را بدون فهم معنی مثل نمی توان درست دریافت. اندیشه های سیاسی مانند حکومت فیلسوفان، دولت ثابت و به دور از هرگونه تغییر، عدالت به معنای پرداختن هرکس به کار خود، طرح مدینه فاضله و انواع حکومت و نیز مخالفت با حکومت دموکراسی، در واقع برپایه متافیزیک افلاطون و به طور خاص نظریه مثل استوار است.
بنابراین، در تحلیل اندیشه های سیاسی افلاطون باید همیشه نسبت آن را با نظریه مثل مدنظر قرار داد. نظریه مثل به عنوان محور کل نظام فلسفی افلاطون، مبنای فلسفه سیاسی اوست. افلاطون به قصد ساماندهی نابسامانی های سیاسی با توسل به نظریه مثل می کوشد تا با رد شکاکیت در مبانی هستی شناسی و معرفت شناسی، اصولی استوار برای اخلاق و سیاست فراهم آورد. از نظر افلاطون، اگر بناست دولت از ثبات و استواری برخوردار باشد، باید نسخه صحیحی از صورت یا مثال دولت باشد.
مساله اصلی این مقاله، تحلیل و تبیین چگونگی ارتباط نظریه مثل و فلسفه سیاسی افلاطون است. به عبارت دیگر، محقق می کوشد نشان دهد چگونه نظریه مثل به عنوان محور کل فلسفه افلاطون، این نوع فلسفه سیاسی خاص را ایجاب کرده است. بررسی تفسیر ها و انتقادهای مختلف به فلسفه سیاسی افلاطون در پرتو نسبت فوق نشان می دهد که موضع برخی از منتقدان وی، از جمله کارل پوپر در پرتو نسبت فوق قابل تردید است.

مشاهده ی عقلی یکی از رویکردهای ملاصدرا در مساله ی ادراک عقلی است. او با تاثیرپذیری از دیدگاه سهروردی در ادراک، تعقل را بر مبنای مشاهده ی حقایق عقلیه، تبیین می کند. این نحوه از ادراک در پرتو اشتداد وجودی نفس محقق می شود.
آن چه مورد مشاهده قرار می گیرد، مثل نوریه یا عقل فعال است. مشاهده ی عقل فعال گاهی به نحو مستقیم است و زمانی به نحو انعکاسی.
ملاصدرا رابطه ی میان نفس و مدرک در این رویکرد را از نوع اضافه ی اشراقیه دانسته و در نتیجه، آن را علمی حضوری معرفی می کند.
ضعف ادراک نفس و شدت وجودی حقایق عقلی در این مرحله از ادراک، موجب ابهام صورت های عقلی و در نتیجه، کلیت آن ها می گردد. این امر به حصولی بودن ادراک منجر خواهد شد.

آقای کدیور در نقد اندیشه نصر و به عبارت بهتر سنت گرایی معتقد است نه هرچیز سنتی درست است و نه هرچیز مدرن نادرست. معیار درستی و نادرستی این است که تک تک اجزا و پدیده های سنتی و مدرن را ارزیابی کنیم. اگر از محک ارزیابی سربلند بیرون آمدند بپذیریم و گرنه آن را کنار بگذاریم و معیار ارزیابی نیز ضوابط عقلی و اصول دینی است.

اساسی ترین اصل فلسفه سیاسی افلاطون، قرار گرفتن ساختار مدینه فاضله براساس قدرتی است که فقط از طریق معرفت و شناخت حقیقی به دست می آید. از دیدگاه افلاطون ملاک قدرت در جامعه معرفت است، به طوری که هرکس در جامعه معرفت بیشتری داشته باشد، شایستگی بیشتری برای کسب قدرت دارد. افلاطون چاره رهایی از بحران و دگرگونی سیاسی را استواری سیاست بر پایه معرفت...

آقای کدیور احکام شرعی مربوط به غیر مسلمانان را به اصول و مبانی ثابت, احکام منسوخ و احکام متغیر و مشروط تقسیم می کند و شش اصل را به عنوان اصول ثابت ذکر می کند که عبارتند از: کرامت ذاتی انسان, تکثیر ادیان مشیت الاهی, مکلف نبودن مسلمانان به محاسبه و بازخواست از دین دیگران همزیستی مسالمت آمیز مبتنی بودن روابط مسلمانان با غیر مسلمانان بر قرارداد و مقابله به مثل با رعایت عدالت و بقیه مسائل و احکام اسلام مربوط به غیر مسلمانان را منسوخ یا متغیر و مشروط به زمان و مکان می داند.و با یک نتیجه گیری کلی همه احکام اجتماعی اسلام را با...

این نوشتار با رویکردی قرآنی حقوقی زنان در آخرت را مورد بررسی قرار داده و ضابطه حتمی و تغییر ناپذیر در ثواب و عقاب آخروی را ایمان و عمل صالح معرفی کرده و با استناد به هفت آیه قرآن معتقد است که جنسیت کم ترین تاثیری در ثواب و عقاب اخروی ندارد و عدالت به معنای تساوی مطلق بر اندیشه اسلامی حاکم است. در بخش دوم به تاثیر جنسیت اخروی در برخورداری از ثواب و عقاب اشاره و جنسیت اخروی را منحصر به بعد جسمانی و مادی دانسته و تذکیر و تانیث را از روح و نفس آدمی نفی نموده است. وی بحث را تنها معطوف به بهشت دانسته و با استناد به برخی آیات...

گادامر فهم را اساسی ترین فعل انسان دانسته و هدف خود را پدیدارشناسی و هستی شناسی فهم و توصیف آنچه که در هر فهمی روی می دهد، اعلام می کند. او فهم را واقعه ای می داند که ورای خواست و اراده ما برای ما رخ می دهد. از نظر او فهم، واقعه ای دیالکتیکی، تاریخی و زبانی است که حاصل تعامل، گفت وگو و در نهایت امتزاج افق گذشته با حال است. فهم با عواملی همچون سنت، افق، زبان، زمان، تاریخ، پیش داوری، دور هرمنوتیکی، کاربرد و غیره ارتباطی تنگاتنگ و جدا نشدنی دارد. بنابراین، تمام این عوامل باید در یک کل واحد و مرتبط با یکدیگر مورد بررسی قرار گیرند.

شالوده و اساس نظام سیاسی افلاطون، فضیلت است، به طوری که فضیلت هم غایت و هم وسیله شکل گیری شهر را تعیین می کند. به عبارت دیگر روح مدینه فاضله افلاطون فضیلت می باشد. افلاطون با تعریف فضیلت با عنوان «شناخت و معرفت به خیر و عمل بر طبق آن» اگرچه آموزش فضیلت را از طریق سوفسطائیان غیرممکن می داند، ولی آموزش آن را از طریق معلمان حقیقی فضیلت، مایه استواری مدینه و سعادتمند شدن آن معرفی می کند. بسیاری از ویژگی های خاص فلسفه سیاسی افلاطون، تحت تاثیر فضیلت محور بودن این فلسفه می باشد. آموزه هایی سیاسی مانند فیلسوف شاه، تعریف عدالت به اینکه هر کسی کار خودش را انجام دهد، جامعه طبقاتی بودن مدینه فاضله، تساوی مردان و زنان در ورود به کارهای سیاسی، مخالفت با حکومت دموکراسی و دیگر حکومت های منحط، از لوازم و نتایج فضیلت محور بودن نظام سیاسی افلاطون می باشد. بررسی و تحلیل فلسفه سیاسی افلاطون در پرتو فضیلت محور بودن آن، راه را برای ارزیابی انتقادات وارد شده بر فلسفه سیاسی او هموار می کند. بر این اساس موضع برخی از منتقدین از جمله کارل پوپر قابل مناقشه می باشد.

از نظر ملاصدرا آنچه در عالم خارج واقعیت دارد، وجود است. او وجود را حقیقتی واحد و دارای مراتب شدت و ضعف می داند. این دو مطلب همان اصالت و تشکیک وجود است که نقش قطعی آنها به عنوان مبنای محکمی در اثبات حرکت جوهری دراین مقاله پذیرفته شده است و عدم اعتقاد به این دو اصل دارای لوازم بی شماری در حکمت متعالیه از جمله عدم پذیرش حرکت جوهری است. به عبارت دیگر فهم درست حرکت جوهری در فلسفه صدرایی مستلزم فهم صحیح اصالت و تشکیک وجود است. مقایسه دیدگاه ملاصدرا با فلاسفه مشا در این مورد حایز اهمیت فراوانی است. ملاصدرا با تلقی جدیدی از حرکت که وجودی دانستن نحوه آن است، زمینه رابرای اثبات نقش اصالت و تشکیک وجود، هموار می سازد. ادعای نگارنده در مقاله این است که حرکت جوهری هم در ناحیه تصور و هم در ناحیه تصدیق بر اصالت و تشکیک وجود مبتنی است و بدون در نظر گرفتن این ابعاد چهره حرکت جوهری خدشه پذیر است.

عقول در حکمت متعالیه در دو سلسله طولی و عرضی قرار دارند و همگی جواهری ممکن، ازلی، ابدی، عاقل و کلی می باشند. این جواهر مجرد که وجودشان در حکمت متعالیه کاملا پذیرفته شده است، نقش وجودشناختی خاصی در نظام فلسفی حکمت متعالیه دارند و بدون وجود آن ها، وجود عالم و ربط آن به ذات واحد و بسیط حق تعالی ناممکن خواهد بود. در این بین نقش عقول عرضیه که هر یک از آن ها، کار تدبیر یکی از انواع مادی را بر عهده دارند بسیار پررنگ تر می باشد.
در حکمت متعالیه نقش معرفت شناختی عقول عرضیه نیز حایز اهمیت است. عقل فعال در نقش رب النوع انسان، علت عمده در پیدایش ادارکات عقلی می باشد و بدون وجود آن، نه تنها ادراکات عقلی، بلکه حصول هر گونه ادراکی منتفی خواهد بود.

در این دیدگاه سنت با حقیقت مرتبط است و مانند حقیقت می تواند در صورت های خاصی تعیین یافته و جلوه گر شود اما همواره تعینات خاص آن مرتبط و متصل با سنت و یا حقیقت اولیه باقی می ماند دلیل تعیین یافتن سنت در صورتهای خاص نیازهای زمانی و مکانی بشر است دین و وحی جلوه ها و تعیناتی از این حقیت اند فلسفه (مابعد الطبیعه) عرفان (تصوف) و الهیات نیز طرق شناخت سنت یا حقیقت اصیل به شمار می آیند در این سیر شناختی نقش انسان های کامل و برگزیده کاملا برجسته است سنت ها این قابلیت را دارند که رشد و تحول یابند اما همواره در اتصال به منبع اصلی خود باید پذیرای تغییرات باشند توجه به تجلیات سنت انسان هنرمند را وا می دارد تا آن را در شکلی رمز گونه و نمادین در اثر خودش منعکس کند و این رمزها و نمادها واسطه اتصال انسان با سنت(حقیقت) نخستین را فراهم می آورد.

آیا در قیامت، زنان از حقوق مساوی با مردان برخوردارند یا تفاوت و تبعیض جنسی در قالب عدالت استحقاقی جاری است؟
آیا جنسیت در ثواب و عقاب و زندگی جاوید اخروی دخالت دارد یا ایمان و عمل صالح بدون لحاظ جنسیت مسیر حیات خالد را رقم می زند؟
آیا فضل الهی به یکسان شامل حال زنان و مردان می شود یا مردان به استناد استحقاق ذاتی خود از فضل الهی بیشتر برخوردار می شوند؟
آیا نعمتهای بهشتی و لذتهای مادی و معنوی رستگاران، بدون لحاظ جنسیت، شامل حال زنان و مردان می شود یا بهشت هیاتی مردانه دارد و نعمتها و لذات آن براساس ذائقه و تمایلات مردان تنظیم شده و زنان به تبع مردان و در درجه دوم برخوردار از نعم الهی می گردند؟
این مقاله در پی پاسخگویی به پرسشهایی از این دست است و نیز تبیین و تشریح جایگاه و موقعیت زنان در آخرت از دیدگاه اسلامی با توضیح نقش جنسیت در قیامت.

هناک ثلاثه تیارات فی افکار العلماء السیایین المعاصرین، التیار الاول هم العلماء الذین لم یعتقدوا بوظیفه خاصه للمؤمنین فی المجالات العامه فی زمن الغیبه ویحصرون دور الفقهاء فی الشؤون التشریعیه، والتیار الثانی هم الذین یعتقدون بولایه الفقیه، والتیار الثالث هم العلماء الذین یرفضون ای حق خاص للفقهاء فی المجلات العامه ویعتقدون ان تحدید التکالیف فی المجلات العامه قد فوضت للناس بمراعاه النظمه الدینیه العامه. وان الشیخ محمد مهدی شمس الدین الفقیه اللبنانی المعاصر الذی طرح فکره (ولایه الامه علی نفسها) والدکتور مهدی الحائری الیزدی الذی طرح نظریه (التوکیل المشاع للمالک الخاص) هما من اهم العلماء التابعین للتیار الثالث. فقد منحا فی فکرتهما حق السیاده بشکل کامل الی الشعب وقدما انموذجا من الحکومه الاسلامیه یمکن التعبیر عنه (الحکومه المنتخبه الاسلامیه). من اهم المبادی المشهوده فی هذا النموذج هی العداله السیاسیه والحقوقیه للشعب وإنکار الحقوق الخاصه للرجال والمسلمین والشیعه والفقهاء فی المجالات العامه والمشارکه والرضی والقناعه العامه واصل استجواب الزعماء والنزعه القانونیه، وهو انموذج یمکن مقارنته بانموذج الدیمقراطیه التکاملیه (روسو- میل) احدی النماذج التسعه للدیمقراطیه المطروحه من قبل دیوید هلد.

در اندیشه سیاسی اندیشمندان معاصر شیعه سه جریان دیده می شود: اول اندیشمندانی که به طور کلی در زمان غیبت در حوزه عمومی قائل به وظیفه ای خاص برای مومنان نیستند و دخالت فقها در این حوزه را به امور حسبیه محدود می سازند. دوم اندیشمندانی که قائل به نظریه ولایت فقیه هستند و سوم اندیشمندانی که ضمن نفی حق ویژه برای فقها در حوزه عمومی، معتقدند با رعایت ضوابط کلی دین، تعیین تکلیف حوزه عمومی به خود مردم واگذار شده است. شیخ محمد مهدی شمس الدین، فقیه معاصر لبنانی، با نظریه ابتکاری «ولایت امت بر خود» و دکتر مهدی حائری یزدی با نظریه ابتکاری «وکالت مالکان شخصی مشاع» از مهم ترین متفکران دسته سوم هستند. این دو اندیشمند در آرای خود با واگذاری کامل حق حاکمیت به مردم، مدلی را از دولت اسلامی ارائه کرده اند که می توان آن را «دولت انتخابی- اسلامی» نامید. این مدل که برابری سیاسی و حقوقی انسان ها، نفی حق ویژه برای مردان، مسلمانان، شیعیان و فقها در حوزه عمومی، مشارکت و رضایت عمومی، اصل پاسخگویی حکومت گران و قانون گرایی از مهم ترین مبانی آن است، قابل مقایسه با مدل دمکراسی تکاملی (روسو- میل)، یعنی یکی از مدل های نه گانه دمکراسی ارائه شده توسط دیوید هلد، می باشد.

سنت گرایی- به عنوان جریانی که در قرن بیستم توسط رنه گنون، آناندا کوماراسوامی و فریتهوف شووان شکل گرفت و اکنون با کوشش چهره هایی همچون سید حسین نصر، تیتوس بورکهارت، مارتین لینگز و... بسط و توسعه می یابد - در بینش خود به انسان به عنوان خلیفه خداوند بر روی زمین می نگرد و برای او اهمیت و جایگاه والایی قائل است. در این دیدگاه، انسان ها مساوی پنداشته نمی شوند، بلکه افراد انسان به لحاظ جنسیت، روحیات و توانایی ها و نژاد، حائز ویژگی هایی هستند که آنان را از یکدیگر متمایز می کند. دقیقا به دلیل همین اختلاف در نژادها و روحیات مختلف، تعدد ادیان اثبات می شود و نیز به این سبب که فوق این صور متعدد، حقیقت واحدی وجود دارد، وحدت ادیان در مرتبه متعالی وجود به اثبات می رسد.

به نظر آقای کدیور، فقاهت از تخصص های لازم در اداره جامعه است؛ اما نیازی به تصدی بالمباشرة فقیه وجود ندارد؛ بلکه دلیلی بر خلاف آن وجود دارد. به نظر ایشان برای اداره جامعه باید به علوم ناظر به موضوعات مانند اقتصاد و سیاست روی اورد، نه علوم ناظر به احکام کلی.

عقل فعال به عنوان مرتبه ای از نفس انسان برای اولین بار در آثار ارسطو مطرح شد. عقل در بین شارحان مشائی ارسطو، مانند: کندی و ابن رشد و توماس آکویناس، همان جایگاه ارسطویی را داشت. اسکندر افرودیسی از آن به عنوان موجود مجرد تام، مستقل از انسان (محرک نامتحرک ارسطویی) نام برد. برجسته ترین نظریه مشایی در مورد عقل فعال در فلسفه ابن سینا و فارابی به عنوان آخرین عقل از سلسله عقول طولیه، ممکن الوجود، مجرد تام و مستقل از انسان ارائه شد.
عقل فعال سینوی کار کردی کانونی و گسترده در وجودشناسی مشایی دارد. این عقل به عنوان حلقه ارتباط بین مجردات (عقول طولیه) و مادیات، مبدا صدور کثرات جهان مادی و کدخدای عالم تحت القمر است. ایجاد هیولی، عناصر اربعه، مرکبات و نفوس (غیر فلکی) وابسته به افاضه صور وجودی از عقل فعال با معاونت حرکات و اوضاع فلکی می باشد.
عقل فعال سینوی در حیطه معرفت شناسی نیز جایگاهی برجسته دارد. معرفت انسانی (ادراک حصولی) در تمام مراتب خود وابسته به افاضه صور کلی و معقولات توسط این عقل بر نفس ناطقه و خروج آن از قوه به فعلیت است. علم واجب الوجود به جزئیات متغیر نیز با کمک عقل فعال صورت می گیرد.
بدین ترتیب عقل فعال در تمام مراتب وجودی و معرفتی مشایی در حیطه مادیات، نقشی عالی و کارکردی گسترده دارد و از ارکان فلسفه مشایی به حساب می آید.