محمدحسین فیض اخلاقی

واقعه سقیفه، پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله، نخستین گام عملی جهت ایجاد اختلاف میان مسلمانان بوده است. در سقیقه بنی ساعده، عده ای از صحابه بر خلاف وصیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره خلافت امیر مومنان علیه السلام، ابوبکر را به عنوان جانشین آن حضرت انتخاب کردند. از این رو، جریان سقیفه، فراز مهمی در تاریخ به شمار می رود که باید از زوایای گوناگون مورد بررسی قرار بگیرد. یکی از ادعاهای برخی از علمای اهل سنت، بیعت اهل حل و عقد با ابوبکر است. ادعایی که در مقاله «بررسی حضور اهل حل و عقد در انتخاب خلیفه اول با شناخت فهرستی حاضران در سقیفه بنی ساعده» رد شد. در مقاله کنونی به اسامی کسانی که با انتخاب خلیفه در سقیفه و خلافت ابوبکر مخالف بودند اشاره می شود تا ادعای یادشده، بیش از پیش نقد و رد شود. در برخی از منابع معاصر، نام 48 تن از مخالفان برده شده، اما پژوهش حاضر 72 تن از مخالفان ابوبکر را معرفی و چگونگی مخالفتشان را تبیین کرده است. در مقاله پیشین به نام 35 نفر از مخالفان ابوبکر اشاره شده بود و این مقاله به 37 تن دیگر می پردازد. پرونده مقاله

جناب ابوطالب، حامی رسول خدا پس از وفات عبدالمطلب بود. جایجای تاریخ از حمایت های بی دریغ ایشان از پیامبر اکرم و همچنین ایمان او سخن میگوید. با این وجود در چند روایت که در منابع اهل سنت ثبت شده به وی تهمت بی ایمانی زده شده است. بسیاری از دانشمندان برای دفاع از جناب ابوطالب، کتاب ها و مقالاتی را به نگارش درآورده اند که «عبدالزهراء عثمان محمد» از آن جمله است. کتاب وی با عنوان «ابوطالب، الصحابی المفتری علیه» 14 بخش دارد که به پنج بخش کلی فضایل اجداد رسول خدا و ابوطالب، فرازهایی از زندگانی ابوطالب به همراه رسول خدا، ایمان ابوطالب در اشعار وی و احادیث اهل بیت، چرایی تهمت بیایمانی به ابوطالب و پنهانکردن عبادت توسط ایشان و نقد حدیث دال بر بیایمانی ایشان ذیل آیه 26 سوره انعام قابل تقسیم است. این مقاله با هدف خلاصه کردن کتاب یادشده در پنج بخش سامان یافته است.

واقعه سقیفه، پس از رحلت رسول خدا’، نخستین گام عملی جهت ایجاد اختلاف میان مسلمانان بود. در سقیفه بنی ساعده، عده ای از صحابه بر خلاف وصیت پیامبر اکرم’ درباره خلافت امیر مومنان، ابوبکر را به عنوان خلیفه مسلمانان منصوب کردند. سقیفه، فراز مهمی در تاریخ است که باید از زوایای گوناگون بررسی شود. یکی از ادعاهای برخی از عالمان اهل سنت برای توجیه بدعت سقیفه، بیعت اهل حل و عقد با ابوبکر است. ادعایی که در مقاله «بررسی حضور اهل حل و عقد در انتخاب خلیفه اول با شناخت فهرستی حاضران در سقیفه بنی ساعده» رد شد. در مقاله کنونی به اسامی کسانی که با انتخاب خلیفه در سقیفه و خلافت ابوبکر مخالفت کردند، اشاره می شود تا سستی ادعای یادشده، بیش از پیش روشن شود. در برخی از منابع معاصر، نام 48 تن از مخالفان برده شده، اما پژوهش حاضر بیش از 60 تن از مخالفان ابوبکر و چگونگی مخالفتشان را بیان کرده که در این مقاله به 35 نفر از آنان و در مقاله پسین، به معرفی بقیه پرداخته می شود.

مراجعه به کتاب‌های علوم اسلامی از نیازهای اولیه یک پژوهشگر اسلامی است. نیازی که در گذشته به‌دلیل کم‌بودن نسخه‌های کتب و هزینه‌بر بودن تهیه آن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، همواره یکی از چالش‌های محققان بود. با پیشرفت تکنولوژی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، نرم‌افزارهای رایانه‌ای به وجود آمدند و با در دسترس قراردادن کتاب‌های متعدد‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، پژوهش را برای پژوهشگران آسان کردند. دو نرم‌افزار معروف و کاربردی «جامع الاحادیث 5/3» و «مکتبه اهل البیت 2» نمونه‌هایی از این برنامه‌هاست. جامع الاحادیث‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، تولید به «مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور» است. این نرم افزار بیش از 420 کتاب حدیثی شیعه را عرضه کرده است. نرم‌افزار مکتبه اهل البیت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، تولید مرکز المصطفی و دارای بیش از 7000 کتاب در موضوعات مختلف اسلامی است. استفاده از نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای برای گسترش دایره تحقیقاتی طالبان علم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، اطلاع از گزاره‌های بیشتر در موضوعات و صرفه‌جویی در زمان به‌دلیل دسترسی به نگاشته‌های فراوان به‌صورت یکجا و قابلیت جستجو‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، ضروری است. با وجود این قوت‌ها‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، نرم‌افزارها از کاستی و اشتباه خالی نیستند.

واقعه سقیفه پس از رحلت رسول خدا|، نخستین گام عملی جهت ایجاد اختلاف میان مسلمانان بوده است. در سقیقه بنی‌ساعده، عده‌ای از صحابه بر خلاف وصیت پیامبر اکرم| درباره خلافت امیرمومنان×، ابوبکر را به‌عنوان جانشین آن حضرت انتخاب کردند. ازاین‌رو، آنچه در سقیفه گذشت، فراز مهمی در تاریخ به‌شمار می‌رود که باید از زوایای گوناگون مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. یکی از راه‌های آشنایی با عمق این حادثه، شناسایی حاضران در سقیفه است. در این نوشتار، تلاش شده افراد حاضر در آن محل معرفی شوند و تا جایی که تاریخ نشان می‌دهد به نقش هر کدام اشاره گررد. بی‌تردید، نام افراد سرشناس و یا کسانی که در سقیفه، نقشی داشته‌اند در تاریخ ثبت شده است. یکی از شرایطی که اهل‌سنت برای مشروعیت انتخاب خلیفه مطرح کرده‌اند، بیعت اهل حل‌وعقد با اوست. نگاشته حاضر ثابت می‌کند بسیاری از بزرگان اصحاب و اهل حل‌وعقد در سقیفه حضور نداشته‌اند و تنها تعداد اندکی از آنان در سقیفه بوده‌اند. این مقاله در بیست‌ویک گفتار ساختاربندی شده است.

خداوند متعال در سوره مبارکه انسان، آیه اطعام، کسانی را که با غذای خویش، ایثار کردند، مدح نموده است. روایات شیعه و بسیاری از احادیث اهل سنت، ایثارگران را اهل بیت پیامبر^ می داند. با این حال، بعضی از نویسندگان اهل سنت، مصداق یا مصداق های آیه را «مرد حبشی»، «گروهی از صحابه»، «مردی از انصار»، «ابودحداح»، «مطعم بن ورقاء»، «ابن عمر» و «یکی از مسلمانان» دانسته اند. بسیاری از دانشمندان شیعه به بررسی گزارش های مربوط به افراد یادشده پرداخته و آن را از جهات مختلف نقد کرده اند. مطابقت نداشتن با محتوای آیات سوره انسان و ضعف سندی از جمله روش های عالمان شیعه برای نقد این گزارش ها بوده است. مستقل بودن مقاله کنونی در موضوع مورد بحث و افزودن برخی مباحث سندی، منبعی و محتوایی از نوآوری های آن است. این مقاله در هفت گفتار، سند و محتوای همه روایات مورد بحث را به صورت مفصل واکاوی کرده و آن را مردود شمرده است.

مفهوم پژوهی به معنای تبیین دقیق یک کلمه و واژگان مشابه و متضاد آن است. جهات تشابه و تضاد، گستره معنایی کلمه را روشن می سازد. روایات فراوانی از پیامبر صلی الله علیه و آله صادر شده است که در آن برای معرفی جانشینان خویش از واژه «خلیفه» استفاده کرده اند. مباحثات کلامی گسترده ای در تفسیر این روایات صورت گرفته که منشا بسیاری از اختلافات، نبود تبیین دقیق این واژه است؛ بنابراین، تبیین کلمه خلیفه به جهت شناخت ملاک های جانشینی پیامبر صلی الله علیه وآله ضرورت دارد. کلمه خلیفه را دانشمندان بررسی کرده اند؛ اما تا کنون در قالب یک نگاشته مستقل درنیامده و مفهوم پژوهی نشده است. این پژوهش با هدف انعکاس معنای دقیق خلیفه از کتب معتبر لغت، به نگارش درآمده و واژگان مشابه و متضاد، برگرفته از روایات نبوی است. تطبیق روایی خلیفه و شباهت ها و تضاد های آن از فواید این مقاله به شمار می آید. مفهوم پژوهی واژه خلیفه در سه بخش سامان یافته است.

شاید کمتر رویدادی را بتوان یافت که مانند «واقعه عاشورا» بر جریان تاریخ پیش و پس از خود، اثری این چنین گذاشته باشد. در روز عاشورا، مصایبی به صورت مستقیم بر امام حسین علیه السلام وارد شد و مصیبت هایی نیز به اطرافیان ایشان رسید. نگاشته کنونی زخم هایی را که بر خود امام× وارد شد، از منابع متقدم یا کتاب هایی که از آن منابع بهره گرفته اند، بررسی می کند. همچنین در این نوشتار، قاتل امام حسین علیه السلام و نیز حملاتی که پس از شهادت ایشان به آن بزرگوار شده به بحث گذاشته می شود. مناجات های حضرت اباعبدالله علیه السلام پس از هر جراحت نیز، نقل می گردد. گردآوری همه اقوال به صورت خلاصه و بررسی مختصر آن از ویژگی های این مقاله است. نوشتار حاضر، دستیابی به گزارش این رویدادها را آسان کرده و مستندات آن را به روشنی نقل می کند. این نگاشته در شش گفتار، به جراحات و صدمات رسیده به امام حسین علیه السلام، تعداد ضربات واردشده بر ایشان، مناجات های امام علیه السلام پس از جراحت، قاتلان آن حضرت، سارقان اموال ایشان و دواندن اسب بر بدن مطهرشان، می پردازد.

احادیثی با مضمون سخن گفتن خداوند با عقل و اطاعتش از خدا، از معصومان  صادر شده است. خداوند در روایات مذکور به عقل فرمان می دهد «اقبل: روبیاور» و عقل نیز رو می آورد: «فاقبل». احادیث یادشده به مدح عقل پرداخته و آن را ملاک ثواب و عقاب می شمارد ولی با اینکه در کتب حدیثی به صورت فراوان نقل شده، مقاله ای یافت نشد که احادیث «اقبل فاقبل» را به صورت مستقل تخریج کرده و اعتبار حدیثی اش را بیان کرده باشد. کثرت اسناد متفاوت یا مشترک و صحت آن، سبب اطمینان به صدور حدیث می شود. نوشتار حاضر با هدف بیان حکم اسناد و اعتبارسنجی روایات «اقبل فاقبل» به نگارش درآمده و ذکر متون مختلف احادیث از فواید آن است. این مقاله از سه بخش تشکیل شده و در مجموع به 55 سند مستقل و غیر مستقل از احادیث مذکور در کتاب های حدیثی فریقین و زیدیه دست یافته که تواتر آن را ثابت می کند.

یکی از مهم ترین دغدغه های محدثان در طول تاریخ حدیث، کسب اطمینان از صدور روایات بوده است. محدثان و فقیهان برای احراز صدور حدیث، راه های مختلفی را پیموده اند. «تواتر» همواره یکی پراهمیت ترین راه ها برای کسب اطمینان از صدور احادیث بوده است. تواتر در لغت به معنای این است که چیزی با فاصله، بعد از چیز دیگر بیاید. محدثان به حدیثی «متواتر» می گویند که راویان آن در هر طبقه، به تعدادی باشند که عادتا امکان هم داستان شدن آنها برای دروغ گویی وجود نداشته باشد؛ راویانی که گاه الفاظ واحد (تواتر لفظی) و گاه معنای واحد (تواتر معنوی) را گزارش می کنند

مبارزه امام حسین (ع) با ستمگران و واقعه عاشورا یکی از مهم ترین رویدادهای تاریخ شیعه است که سبب زنده نگاه داشتن اسلام شد اما تاریخ عاشورا نیز مانند بسیاری از تواریخ دیگر از تحریف و تصحیف مصون نمانده است. یکی از گزاره هایی که در طول تاریخ، تغییر پیدا کرده، جریان لباس امام حسین (ع) در زمان شهادت است. با اینکه بعضی از محققان به اختلافات نقل های گزاره یادشده پرداخته اند اما تاکنون در یک مقاله مستقل به صورت کامل واکاوی نشده است. کیفیت لباس اباعبدالله(ع) در بعضی از منابع، خصوصا پس از عصر صفوی، نسبت به مصادر اولیه واقعه، متفاوت گزارش شده است؛ بنابراین، بررسی آن به جهت صیانت از تاریخ روز عاشورا ضرورت دارد. مقاله حاضر در سه بخش به جریان لباس در منابع متقدم، قبل از قرن دهم و پس از آن پرداخته و تبیین کیفیت لباس امام (ع) و ارائه الگو برای چگونگی نقد مقاتل از فواید آن است.