محمدعلی سپانلو

در تدوین سیر تاریخ بیداری ایرانیان فریدون آدمیت پدیده ای است یگانه. اگر امروز ما آگاهانه در عصر مشروطیت به سر می بریم، یعنی این آگاهی به ما نوعی وجدان تاریخی داده (پس محدوده توقعات آینده را می شناسیم) بیشتر از همه مدیون سلسله کتاب هایی هستیم که آدمیت در طی چهار دهه انتشار داد، از فکر آزادی تا ایدئولوژی نهضت مشروطیت. افزون بر این زنجیره جستجو و استنباط تاریخی، او به روشنگری جنبه های مکمل کار نیز بی توجه نبود، این است که رسالات مستقلی درباره چهره های موثر این روند اینکه چگونه میل به ترقی به اندیشه قانون و حکومت ملی می انجامد نیز تالیف کرد، چهره هایی چون طالبوف، میرزا آقاخان کرمانی، میرزا فتحعلی آخوندزاده و دیگران. به هر حال پایان بخش آن کوشش درازآهنگ، محصول تاریخی این مجاهدات یعنی تدوین نخستین قانون اساسی کشور ایران بود و بدین طریق حلقه بر نطفه اصلی وظیفه ای که آدمیت خود بر عهده گرفته بود، بسته شد. بگذریم از منابع قبلی چون تاریخ مشروطیت کسروی و تاریخ بیداری ناظم الاسلام کرمانی که چون مقدمات با ارزشی عصای دست آدمیت بوده اند، ولی میراث او تا این لحظه رقابت ناپذیر و بدون جانشین برجا مانده است. من می بینم که بیشتر تالیفات سیاسی و اجتماعی که در سالیان اخیر در زمینه مشابه پدید آمده، خط شروع و وجهه نظرشان را به نحوی از خود او گرفته اند، یعنی آدمیت در آگاهی آنها حضور داشته، حتی اگر مقصد نهایی آنها نفی یا تخطئه او بوده باشد.
اینجا به نکته مهمی می رسیم و آن اینکه گویا مردم ایران ایرادبگیران را بیشتر می پسندند. آنچه عوام صنعت «مچ گیری» می نامند انگار نزد توده ها و البته اهل فرهنگ مقبول تر است از آفرینشی که ناگزیر در آن لغزش هایی هم یافت می شود. البته دیکته ننوشته غلط ندارد. کس یا کسانی عمری صرف کرده اند، مبحثی گشوده اند، نظریه ای آورده اند که شاید بنایی از اندیشه یا ساختاری از هنر در آن ملحوظ باشد، آنگاه مچ گیری پیدا می شود که در فلان فرعیات آن اثر نقصان و شک وجود دارد، تا با کاستن صاحب اثر بر گرانی خود بیفزاید. مثال نمی آورم، فقط اشاره کنم که بعضی از استادان فقید عرصه فرهنگ و ادب ما معروفیت و مقبولیت شان مرهون همین مچ گیری هاست و چه سرنوشتی! باز می گردیم به میراث آدمیت. آیا با بستن صفت طعنه آمیز «ایرانی» به کلمه «مشروطیت» نظرگاه تاریخی آدمیت بی اعتبار خواهد شد؟ آیا روشنفکران دوران بیداری و حکومت ملی نمی دانسته اند که دست به چه معامله ای زده اند؟ آنچه آنان به عنوان مصلحت زمان یا تاکتیک در نظر گرفته بودند، حالا که معما حل شده باید با نادیده گرفتن امکانات سیاسی دوران، یکسر محصول خام طبعی آنان دانسته شود؟ ایرادبگیران جاه طلب، یا به قول آدمیت «چیزنویسان» آیا حساسیت بزنگاه های تاریخی را درک کرده اند؟ کافی است کتاب اندیشه ترقی یا ایدئولوژی... را بنگریم، نویسنده نقد می کند اما حساسیت مواقع را هم می شناسد. یعنی نقد او به گونه ای نیست که گویی ترجیح می دهد همچنان «محمد علی میرزا» حاکم ایران می ماند.
آدمیت در اواخر عمر البته بسیار عصبی و اندکی بی انصاف شده بود، شاید واکنش محیط ناسازگار در او چنین بود. اما در مجموع آثار اصلی او متین و خردمندانه است. به سادگی حکمی صادر نمی کند اما نشان می دهد که ما به آسانی به این مرحله تاریخ مان نرسیده ایم. چراغ خدمات کوشندگان نخستین در افق نگاه ما روشن است. چند سال پیش یک شاعر متفکر فرانسوی که به ایران آمده بود، و در پایان شعرخوانی در کاخ هشت بهشت اصفهان با دانشجویان رشته زبان فرانسه دانشگاه آن شهر گفتگو کرده بود، به من گفت: «به بسیاری کشورها سفر کردم. به خصوص با نسل جوان ممالک معروف به "جهان سوم " حشر و نشر داشته ام اما چیزی را در جوانان شما می بینم که جای دیگر ندیده ام و آن امید و آرمان است. » و من، سپانلو، به یاد آوردم که از هم آغاز جوانی که نوشته های آدمیت را می خواندم اذعان می کنم که اگر چیزی شبیه به آرمان در ذهن و عمل من مانده باشد، بخشی از آن مرهون آثار آدمیت است، پیام بزرگ او که در عین عسرت تاریخی ناامید نباشیم، پس با این کلمه به پایان می رسم: امید.