نفس

سوالات پیرامون حقیقت نفس انسانی از اساسی ترین سوالات جامعه بشری است که از دیرباز تاکنون، در مجامع علمی و غیرعلمی مطرح بوده و خواهد بود و بشر دائما در جست وجوی این است که واقعیت خود را کشف و از حقیقت خودآگاهی پیدا کند، آنچه در این مقاله به آن پرداخته شده کاربست متکلمین اسلامی در این باب است که برخی از متکلمین اهل تسنن و حتی شیعه مدعی جسمانیت روح انسان و همگونی نفس با جسم شده و نفس را شیء ای همانند جسم و بدن دانسته و ذات انسان را منحصر در جسم انسان می دانند اما برخی دیگر با ادله عقلی معنایی فوق مادی برای حقیقت انسان قائل شده و آن را حقیقتی مجرد و جدای از بدن می دانند، ایشان نفس را فرمانده و مدبر برای کالبد انسان دانسته و قوام انسانیت انسان را در روح او منحصر می کنند چراکه آنچه بعدازاین عالم مادی بقاء دارد، روح است و بدن با جدایی روح، متلاشی شده و نابود می گردد، لذا در این مقاله با روش عقلی و نقلی با تکیه بر نظریات برخی از متکلمین شیعه و سنی به بررسی دیدگاه های مختلف پرداخته شده و با نگاهی دقیق به برخی روایات و ادله محکم عقلی از ان جایی که قوام بدن و کالبد انسان به نفس و روح اوست، امری فرا مادی و متافیزیکی به عنوان حقیقت نفس انسان اتخاذ شده و به اثبات رسیده است.

نفس به معنای ذات و حقیقت شیء و کنترل نفس به حالتی درونی گفته می شود که انسان به واسطه آن خود را ملزم به انجام یا ترک برخی امور میکند. مطابق آموزه های دینی، انسان برای رسیدن به سعادت و تکامل باید بر نفس خود، مدیریت داشته باشد تا بتواند آن را کنترل کند، زیرا عدم کنترل نفس آسیب های جدی را بر فرد و جامعه وارد میکند و بسیاری از جرائم و گناهان حاصل عدم کنترل نفس می باشد. برای کنترل نفس ضرورت دارد به یک منبع کامل و الگوی مناسب رجوع نمود که تمسک به آیات الهی به عنوان جامع ترین منابع در جهت ارائه راهکارهای عملی کنترل نفس میباشد. نتایج پژوهش حاضر که به روش توصیفی _تحلیلی و گردآوری کتابخانه ای صورت گرفته حاکی از آن است که عواملی نظیر ایمان به خدا، توکل، یاد خدا، خوف و رجاء، اعتقاد به عدالت الهی و معاد از راهکارهای علمی کنترل نفس بوده و بین رعایت این راهکارها و کنترل نفس رابطه مستقیم وجود دارد.

شهادت یکی از مفاهیم و حقایق والا در آموزه ی اسلامی است و حیات شهید به عنوان یکی از دستاوردهای شهادت مسئله ایی است که در حوزه های تفسیری و فلسفی مورد گفتگو قرار گرفته است.باور به حیات برزخی شهید به درک درست معناشاسانه از نفس وابسته است.درنگرش مفسرین حیات شهید بر معانی حقیقی حیات، ماندگاری نام ویاد شهید و یا هدایت یافتن شهیدآمده است.  در مقابل براساس نگرش فلسفی؛تبیین معناشناسانه شهید منوط به نوع  نگرش فلسفی به مساله حیات است. به دلیل مساوقت حیات با وجود، می توان گفت همان گونه که وجود،در همه پدیده های عالم سریان دارد،حیات نیز درآن ها جاری وساری است. در این نگرش حیات متعلق به نفس و دارای مراتب تشکیکی است.گرچه حیات پس  از مرگ مشترک بین همه انسان ها است.اما از آن جا که شهیدان براساس ظرفیت وجودی  وشدت اتصال نفس شان به قرب الهی از حیات قوی و برتری بهره مند اند به موجب این ظرفیت  وجودی، توجه  و آگاهی آنان به عوالم دیگر  از جمله دنیا به صورت کامل تر است. جستار حاضر تلاش دارد با بررسی معنا شناسانه تفسیری - فلسفی حیات شهید این دو نگرش را مورد بررسی قرار دهد.

از آنجاکه قانون جذب راندا برن، یکی از کلیدواژه های کلاس های انگیزشی است که مدعی است انسان  می تواند با تمرکز بر تصورات خود، آن ها را در خارج محقق کند و دعا را یکی از مصادیق آن معرفی کرده است. از این رو، بررسی تطبیقی دعا و قانون جذب در کتاب راز از اهمیت بالایی برخوردار است و هدف نگارنده اثبات تهافت از جهت هستی شناسی و انسان شناسی بین این دو است. در این اثر ابتدا مقومات و ویژگی های قانون جذب مطرح و مورد بررسی قرار گرفته و بعد از آن مبانی هستی شناسی و انسان شناسی مربوط به دعا در نظام حکمت صدرایی مورد مداقه قرار گرفته و در نهایت، مقایسه تحلیلی بین این دو صورت پذیرفته است. نتیجه این مقایسه این شد که قانون جذب از جهت مبانی با دعا تنافی کامل دارد؛ زیرا قانون جذب مبتنی بر نگاه ماتریالیسمی و اومانیسمی است؛ اما دعا در ذیل نظام توحیدی تعریف و تبیین می شود و انسان اگرچه در دعا به عنوان فاعلی کنشگر موردتوجه است؛ اما فاعلیت او در طول فاعلیت الله است و خداوند نقش محوری را به عهده دارد. البته در عین وجود تهافت در مبانی، در مقام عمل و اثر گذاری مواردی وجود دارد که بر هم منطبق می شوند و همین باعث شده که گمان شود قانون جذب، همان دعا است.

تناظر انسان کبیر و انسان صغیر، مطلبی پایه ای در حکمت متعالیه است که کمک قابل توجهی به تبیین مباحث مختلف فلسفه صدرایی می کند. یکی از مباحثی که نیازمند تبیین در فلسفه صدراست، مسئله وحدت عالم با ابعاد مختلف آن است؛ مسئله ای عرفانی که نیازمند تبیینی عقلانی است. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و بر پایه علم النفس صدرایی، به تبیین وحدت عالم در دو حوزه درونی و بیرونی پرداخته و با توجه به ابداعات ملاصدرا در علم النفس، به تطبیق مباحث نفس شناسی بر عالم به عنوان انسان کبیر همت گمارده است؛ تطبیقی که در کلمات خود صدرا نیز مشهود است. نتیجه این پژوهش، تبیین وحدت عالم در حوزه بیرونی به نحو بیان انحاء سه گانه وحدت جمعی، وحدت حقه ظلی و وحدت شخصی عالم بوده و در حوزه درونی نیز بساطت عالم را به معنای بساطت عقل اول توضیح داده و توجه به مراتب عالم را موجب ترکیب عالم از ماده و صورت دانسته بدون اینکه تعدد وجودی در آن حاصل آید.

هستی، چیستی و ویژگی های نفس انسان از مهم ترین اموری است که ذهن فلاسفه را از دیرباز به خود مشغول کرده است و نتیجه تاملات آنان منجر به طرح مبحث مهمی به نام نفس شناسی یا علم النفس فلسفی شده است. در این میان، فارابی جزو نخستین فلاسفه اسلامی است که نوآورانه به مسئله نفس انسان و قوای آن پرداخته است. او در نفس شناسی خویش به مباحث مهمی از جمله: تعریف، اقسام، هویت و بقای نفس، بدن مندی نفس، رابطه و تمایز نفس و بدن، اثبات وجود، بساطت و تجرد نفس، کیفیت تکون نفس، نقش محوری نفس در معرفت، تعریف قوای نفس و نسبت آنها با نفس و با یکدیگر، اقسام قوای نفس و کیفیت تکون آنها، رابطه قوای نفس با فضیلت و سعادت و... پرداخته است. نکته مهم از جهت معرفت شناختی این است که وی نفس را فاعل شناسا و محور معرفت دانسته است و قوای نفس و آلات آن را صرفا به مثابه معدات کسب معرفت لحاظ کرده است. نوشتار حاضر درصدد است تا با روش کتابخانه ای و به نحو توصیفی- تحلیلی، نظریات فارابی را در این عرصه مهم و مبنایی بازخوانی کند، اهم ابداعات او نسبت به آرای ارسطو را در این عرصه برشمرد و برخی دیدگاه ها در این عرصه را مورد سنجش و بررسی قرار دهد.

مسئله نفس و تجرد آن از دیرباز یکی از بحث های مهم فلسفه بوده که فیلسوفان نظر های خود را همواره ابراز کرده اند و ادله خویش را ارائه داده اند. در مقاله حاضر، نویسنده تجرد نفس را ازمنظر ابن سینا و ملاصدرا و مقایسه آن با آیات و روایات بررسی کرده است. روش تحقیق، کتابخانه ای و توصیفی تحلیلی است. هدف از تحقیق این است که نشان دهیم در این موضوع عقل و وحی هم داستان اند. البته در برخی مسائل همچون نحوه تجرد نفس، میان ابن سینا و ملاصدرا اختلاف نظر وجود دارد. اختلاف مذکور از این امر ناشی شده است که آیا نفس جسمانیهالحدوث است یا روحانیهالحدوث. عمده ادله ملاصدرا  یازده دلیل که در اسفار ذکر شده از ابن سینا و فخر رازی گرفته شده است. در جستار پیش رو، به دو دلیل ملاصدرا که اشکال کمتری دارد، خواهیم پرداخت. درپایان روشن می شود که آیات و روایات با بیان های مختلف حاکی از تجرد نفس است، هرچند با نظر ملاصدرا همخوانی بیشتری دارد تا نظر ابن سینا.

هر انسانی بالوجدان می یابد که نفس او دائما در حال تغییر و تحول است. برخی مانند مشائیان، با بیرونی و منفصل دانستن این تغییرات، بر این باورند که نفس از اول خلقت تا آخر ثابت بوده، فقط عوارضی بر آن عارض شده، کیفیات آن تغییر پیدا می کند. ملاصدرا و پیروانش با درونی و متصل دانستن این تغییرات، حرکت جوهری نفس را پذیرفته، معتقدند که خود نفس از اول خلقت در حال تبدیل و تبدل است. معتقدان به حرکت جوهری برای اثبات حرکت درونی و متصل نفس، به دلایل عقلی متوسل شده و توجه خاصی به دلایل نقلی نداشته اند. این در حالی است که برخی از آیات قرآن کریم، نه تنها شاهد بلکه دلیلی برای حرکت درونی و جوهری نفس به شمار می آیند. پژوهش حاضر بعد از بیان حرکت جوهری نفسانی، با ذکر برخی از این آیات، به تبیین و نحوه دلالت آن ها بر حرکت درونی و جوهری نفس پرداخته و به این نتیجه رهنمون گشته است که ملکات نفسانی، اگر فضایل باشند، مانند علم، ایمان و...، سبب تکامل خود نفس می شوند و اگر رذایل باشند، مانند رجس، نفاق و...، عامل تنزل خود نفس می گردند.

انگیزه های اخلاقی از نگاه قرآن، سرچشمه هرگونه رفتار اخلاقی هستند تا با برانگیختن درون افراد، بستر انجام فضایل اخلاقی و اجتناب از رذایل را فراهم آورند و جامعه مدنی دینی را شکل دهند. در برهه های مختلف تاریخی، ادیان و مکاتب مختلف با ارایه طرح ها و برنامه هایی چند، مدعی تامین رشد و سعادت انسان شده اند. اسلام و به طور خاص قرآن کریم نیز داعیه دار پاسخ به این درخواست فطری انسانی است؛ بنابراین پرداختن به این مهم، ضروری به نظر می رسد. محقق در این راستا و با روش توصیفی تحلیلی، مبانی عقلی انگیزه های اخلاقی را در پرتو آیات قرآن کریم تبیین کرده است. نتایج این پژوهش بازتاب چندگانگی باطن انسان ها نسبت به انگیزه اخلاقی است. برخی آیات، مربوط به فطرت و حقیقت جوهری روح انسان و آیاتی دیگر مربوط به محبت و دوستی نسبت به خداوند است. اگر انسان بر اساس فطرت روحی خویش حرکت کند، زندگی خود را بر اساس خواسته های خداوند انتظام می بخشد؛ اما اگر برخلاف آن و در راستای جوهر جسمانی حرکت کند، به جهت استفاده نکردن از عقل، موجبات سقوط انگیزه های اخلاقی را فراهم می کند.

آدمیان همواره در پی پاسخگویی به سوالاتی درباب وجود خود و نحوه آگاهی نسبت به آن و سایر امور بوده اند. آنان نمی توانستند جسم را به عنوان ماده ای اصیل و محیط بپذیرند؛ ازهمین رو، تمام فلاسفه به بررسی جسم و جستذو جوی جوهری غیرمادی در وجود انسان اهتمام ورزیدند که از آن تعبیر به نفس می شود. ابن سینا ازجمله اولین فلاسفه اسلامی می باشد که به بررسی نفس پرداخته و آن را جوهری مجرد و مدبر معرفی کرده است که تدبیر تمام امور بدن را بر عهده دارد و در وجود و ماهیت خود هیچ گونه تعلقی به جسم مادی ندارد. بررسی نفس و نحوه آگاهی آن در اندیشه ابن سینا می تواند پاسخگوی سوالات نسل بشر درباب نحوه وجود و آگاهی انسان نسبت به امور حاضر و پیشین باشد و آنان را از جوهری محیط بر تمام امور انسانی آگاه سازد. این مقاله با بررسی توصیفی-تحلیلی دیدگاه ابن سینا درباب نفس و چگونگی تعقل امور توسط این جوهر حادث و درعین حال باقی به ارایه این مسیله می پردازد که نفس آدمی به عنوان جوهری مجرد که همزمان با بدن حادث می گردد، به کمک قوای خاص خود به تدبیر بدن و تعقل درباب امور گوناگون می پردازد و پس از فنای جسم، با تمام آگاهی های پیشین، همچنان باقی می ماند.

در مورد مسیله اساسی نفس، حداقل دو رویکرد شناخته شده و یک رویکرد گمنام وجود دارد: 1. رویکرد «معرفت نفس»؛ 2. رویکرد «دشمن انگاری نفس»؛ 3. رویکرد «میزان انگاری نفس» که با عنوان «خودباشی» در این مقاله به روش تحلیلی تبیین شده است. نتیجه اصلی این مقاله این است که آیه 105 سوره مائده (یا آیه علیکم انفسکم) عمیق تر فهمیده شود؛ چون به دلیل معنای لغوی، سیاق و دیگر آیات و روایات، قابلیت تفسیر بر اساس خودباشی را دارد. 1. اقتضای لغت این است که ملازمت با نفس فقط در مراقبت و حفظ نیست؛ بلکه میزان قراردادن آن هم هست؛ 2. سیاق آیه نشان می دهد، نفس در اینجا معنایی فردی و شخصی دارد و در مقابل غیر (دیگران) قرار دارد؛ 3. دیگر آیات قرآن که اطمینان نفس را میزان می دانند و نیز قلب را حریم امن الهی توصیف می کنند، موید این تفسیر هستند که می توان آیه مذکور را بر اساس خودباشی (میزان انگاری نفس) توضیح داد. روایاتی که توصیه به میزان قراردادن نفس هم می کنند، از دیگر شواهد تفسیر آیه بر اساس خودباشی هستند.

برخی از اندیشه وران، بر این باورند که سکوت فخر رازی در موضوع تجرد نفس، نشان دهنده مادی دانستن آن است؛ درحالی که از اقوال و دیدگاه های وی، به مجرد بودن نفس می توان رسید ولی بیان فخر رازی با دیگر فیلسوفان مانند علامه طباطبایی متفاوت است. لذا نوشتار حاضر، با روش توصیفی- تحلیلی، دیدگاه های این دو مفسر بزرگ جهان اسلام را مقایسه نموده، آراء آن ها را به بوته نقد می کشاند و نظر مرجح را مطرح می سازد. درباره مساله تجرد نفس، سه نظر اصلی وجود دارد. برخی نفس را مادی دانسته اند. دسته دوم آن را امری مجرد از ماده قرار داده اند و گروه سوم، دو مقام برای نفس قایل شده اند که در مقام فعل، متعلق به ماده و در مقام ذات، مجرد از ماده است. آنچه از میان آثار فخر رازی تحلیل می شود، تجرد نفس هم در ذات و هم در فعل است. در مقابل، علامه طباطبایی بهترین نظریه را عرضه می کند و با آیات قرآن و استدلالات منطقی و عقلی اثبات می نماید که نفس، ذاتا مجرد از ماده است ولی ازنظر فعل، محتاج به ماده؛ زیرا اگر در مقام فعل، مجرد از ماده باشد، نمی تواند در این جهان مادی با بدن جسمانی ممزوج شود.

در نگرش اسلامی انسان موجودی شریف است. ازاین رو عزت نفس یکی از مهمترین شاخصه های انسان سالم (مومن) ازمنظر دینی است؛ زیرا او را در رسیدن به کمال و رستگاری یاری می کند. ازاین رو حفظ و تقویت این ویژگی مهم بر هر فردی لازم و ضرورت است. پایه های عزت نفس از کودکی بنا نهاده می شود و نوع ارتباط والدین و چگونگی رفتار آنها تاثیر زیادی بر خودارزشمندی کودکان دارد. پژوهش حاضر با پارادایم تفسیرگرایی به تحلیل محتوای متون دینی می پردازد و بااستناد به آیات و روایات باروش قیاسی و استقرایی ابعاد رفتاری و روان شناختی مرتبط با عزت نفس و راهکارهای ارتقای آن در فرزندان را استنتاج می کند. آنچه از این مطالعه به دست آمده این است که والدین با راهکارهایی مانند محبت، تکریم، توجه به تفاوت های فردی و واگذاری مسیولیت به کودکان می توانند عزت نفس و اعتمادبه نفس را در آنها افزایش دهند.

درباره حقیقت وجود نفس، دو دیدگاه مختلف (تجرد و عدم تجرد) وجود دارد که هرکدام به ادله ای ازجمله آیات قرآن کریم تمسک کرده اند. هدف مقاله حاضر، تبیین موضع آیات درباره تجرد یا جسمانیت نفس است. از آنجا که آیات قرآن مورد استناد موافقان تجرد نفس و منکران قرارگرفته، ضروری است به صورت تطبیقی، مستندات هر دو دیدگاه مورد تحلیل قرار گیرد که نگارنده با روش تحلیلی- تطبیقی آن را در این مقاله به سامان رسانده است. در این مقاله، روشن شده است که دلالت آیات مورد استناد موافقان تجرد نفس با جهات مختلف نفس (انتساب نفس به خدا، خلقت خاص و تفاوتش با موجود مادی، تعقل نفس مجردات را، صعود و رجوع به ملکوت و خدا) دلالت تام است؛ اما آیات مورد استناد منکران تجرد نفس با عنوان توصیف نفس به صفات مادی و خلقت نفس از جسم مادی، قابل جواب و توجیه است. اشاره خواهد شد ضعف اصلی منکران تجرد نفس عدم توجه به مبانی عقلی و نقلی، زبان قرآن و وجود مرجحات تقدم نظریه تجرد نفس بر مادیت است.

ادراک زمان توسط انسان به عنوان یک واقعیت خارجی و نه موهوم، همواره یکی از مسایل چالش برانگیز در علوم فلسفه، کلام، روان شناسی ادراکات ، علوم اعصاب شناختی، فیزیک نظری، عرفان و غیره بوده است. در این پژوهش هدف ما بررسی ادراک زمان بر مبنای نفس شناسی ملاصدراست. هستی شناسی زمان با توجه به مبانی صدرایی، نگرش نویی را به این امر پایه گذاری می کند که معرفت‏شناسی و ادراک زمان را نیز تحت تاثیر قرار می دهد؛ درنتیجه ادراک زمان، امری مشکک و دارای مرتبه محسوب می گردد. ادراک زمان توسط نفس در مسیر صیرورتی که دارد، امری دارای مراتب است که در اوایل بیشتر تحت تاثیر قوای جسمانی و در ادامه تحت تاثیر قوای مثالی و باقی قوای ادراکی او قرار می گیرد. این امر تحت تاثیر یکی از مبانی دیگر نفس شناسی حکمت متعالیه که در اصطلاح با عنوان «النفس جسمانیهالحدوث روحانیهالبقاء» شناخته می شود، به دست می آید؛ همچنین نفوس بر اثر صیرورت وجودی و حرکت جوهری، با یکدیگر تفاوت نوعی پیدا می کنند و به تبع آن، ادراک زمان میان نفوس نیز تفاوت نوعی دارد.