بصیرت

بحث درمورد اندیشه و دیدگاه های عین القضات همدانی، عارف نامدار قرن ششم، به سبب منظومه فکری خاص عرفانی-فلسفی و نیز صراحت لهجه و بی پروایی مثال زدنی دربیان منویات درونی اش همواره جذاب و پرکشش بوده است. او در کنار دیدگاه عقلانی یک فیلسوف متشرع، نگاه متفاوتی را از نظرگاه یک عارف ارائه داده است. یکی از موارد مهم در دستگاه فکری عین القضات همدانی، تعریف و تحلیل او از مقوله «عقل» است. لذا برای عقل، طوری مشخص کرده و آنجا که پای عقل بدان نخواهد رسید را طور ورای عقل می نامد که برای دستیابی به این طور، باید چشم بصیرت انسان گشوده شود. قاضی همچنین عقل را «میزان خاص» معرفی می کند و درعین حال معتقد است عقل را یارای دست یابی به عالم ملکوت نیست. آنجا که عقل توان رسیدن ندارد همان جایگاه نبوت است و عقل را بدان راهی نیست. لذا در طور ورای عقل، معرفت و بصیرت ناب و خالص است که می تواند سالک را به حقایق هستی رهنمون شود. این مقاله با تحقیق و تعمق در آثار عین القضات، آرای فلسفی-عرفانی او را درمورد مقام و منزلت عقل تحلیل نموده و نیز تعریف و ویژگیهای عقل را ازمنظر دید عارفانه او معرفی می کند.

مقاله حاضر با روش تحلیل عقلی و رویکرد درون‌دینی به تبیین دیدگاه علامه مصباح یزدی در معرفت و بصیرت اهل ولایت و حزب‌الله و تاثیر آن در اسلامی‌سازی علوم انسانی پرداخته است. آخرین مرحله سیر انسانی در اندیشه علامه مصباح یزدی از سنخ علم حضوری است. اهل ولایت و حزب‌الله تعلق و ربط بودن خود به خدای سبحان را با علم حضوری می‌بینند و می‌یابند. این تحقیق نشان می‌دهد که از منظر علامه مصباح یزدی، علم حضوری که در اثر تمرکز و حضور قلب در عبادت و اطاعت خداوند و برداشته شدن حجاب‌ها بین اهل ولایت و خداوند تجلی می‌یابد، مطلوب ذاتی و کمال اصیل است و علوم انسانی درصورتی اسلامی و ارزشمند می‌شوند که وسیله‌ای برای رسیدن به کمال اصیل باشند؛ چنان‌که اگر در جهت ضد کمال نهایی، از آنها بهره‌برداری شود، مقدمه نقص و سقوط نهایی خواهند بود.

بحث از کمال و راه‌های رسیدن به آن یکی از مباحث جدی و بنیادین انسان‌شناسی است. در بینش الهی انسان برای رسیدن به کمال نیازمند دو عنصر ایمان و عمل صالح است و دومی در گرو تحقق اولی است و تحقق ایمان، زمانی امکان‌پذیر است که انسان در حوزه شناخت و بینش نسبت به حقایق عالم هستی و توحید به کمال لازم دست پیدا کند. اینک پرسش اساسی این است که تقوا و پروای الهی چه نقشی در کمال بینشی و بصیرت‌افزایی انسان دارد؟ مقاله حاضر با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به بیان نقش تقوا در بعد بینشی کمال انسان پرداخته و به این نتیجه رسیده که در برخی معرفت‌ها مانند شناخت خداوند که به صورت فطری در انسان وجود دارد، تقوا سبب شکوفایی است و در برخی دیگر مانند شناخت نبی مکرم اسلام و اولیاء الهی پروای الهی موانع را از مسیر چنین شناختی برطرف می‌کند. همچنین تقوا در فهم قرآن کریم موثر بوده و در برخی مراتب فهم آن، رفع مانع و در مراتب دیگر سبب بهره‌مندی بیشتر از هدایت آن می‌گردد و چه‌بسا تقویت این کمال را به‌دنبال داشته باشد. یکی دیگر از آثار تقوا، زمینه‌سازی در روشن‌بینی و شناخت حق از باطل است.

موضوع مقاله حاضر  پژوهش پیرامون « چیستی انسان ومراتب کمال وجودی او نزد عین القضات همدانی » است. انسان شناسی وی- مانند دیگر عارفان- مبتنی بر نظریه تجلی وظهور است که بر اساس آن همه عالم و از جمله انسان « مظهر» وجود خداست. از نگاه عارفان، انسان مظهر کامل و اتم خداوند است واز این جهت بیشترین شباهت وتناسب را با وجود وی دارد. از نظر عین القضات، انسان موجودی دوساحتی و مرکب از روح وبدن است، لیکن حقیقت وی در بعد روحانی او قرار گرفته است. او همانند فلاسفه، روح را موجود مجرد می داند و با عقیده متکلمان که منکر تجرد روح اند مخالفت ورزیده است وآن را کفر آمیز و مخالف کتاب و سنت می داند؛ در عین حال با حکما نیز مخالفت ورزیده و ماهیت انسان را  همانندآنها « حیوان ناطق » نمی داند، بلکه مهم ترین ویژگی انسان را صفت« بصیرت» می داند که با علم حضوری وشهود قلبی ادراک می شود. به علاوه، نفس آدمی را ملکوتی می داند که از عالم بالا بر او افاضه شده است و در معرفت نفس بر وساطت وجود مقدس رسول اکرم(ص) تاکید بسیار می ورزد ومی گوید: «پس از آنکه انسان از شراب معرفت مست شود، چون به کمال مستی رسد و به نهایت انتهای خود رسد، نفس محمد(ص) بر وی جلوه کنند» این نگاه وی در باره پیامبر اسلام، ناشی از همان بینش مبتنی بر تجلی و ظهور است که معرفت خدا را از طریق تجلی وظهور انسان کامل بر انسان سالک می داند. یافته های ما نشان می دهد که عین القضات، هرآنچه را در باب انسان وکمالات وجودی او گفته است، آنهارا از کتاب و سنت بر گرفته و مسلمانی معتقد و پایبند به شریعت بوده وخود نیز عامل به آن بوده است. روش تحقیق در این مقاله، روش توصیفی و تحلیلی است.