رویکردهای حاکم بر تغییر در نظام آموزش و برنامه درسی ایران: از رویکرد مهندسی تا رویکرد فرهنگی

تغییر، موضوعی جدایی ناپذیر از حیات انسانی است. نظام آموزش و برنامه درسی نیز از این قاعده عام خارج نیست. پیگیری تغییر نیازمند برنامه ریزی و اجراست. اقدامات به عمل آمده در این زمینه، تجربیاتی را برای نظام های آموزشی پدید آورده است. این تجارب را می توان تحت دو رویکرد عمده با عناوین «فرهنگی» و «مهندسی» طبقه بندی کرد. در رویکرد فرهنگی، تغییرات به درخواست مخاطب آغاز و با مشارکت، برنامه ریزی و به صورت تدریجی به اجرا گذاشته می شود. در رویکرد مهندسی، تغییرات به دستور و برای رسیدن به مطلوب آرمانی آغاز می گردد، توسط متخصصان برنامه ریزی شده و بر اساس برنامه زمان بندی مقرر به اجرا گذاشته می شود. عنایت اصلی رویکرد فرهنگی به «مطلوب نمایی» و عنایت اصلی رویکرد مهندسی به «مطلوب سازی» است. به همین دلیل، اصل محوری در رویکرد فرهنگی «اصل آزادی» و اصل محوری در رویکرد مهندسی «اصل عدالت» است. این دو رویکرد دارای شواهدی برای دفاع هستند: در جایی که اعتقاد به «رساندن» است، رویکرد مهندسی و در جایی که اعتقاد به «رسیدن» است، رویکرد فرهنگی قابلیت های بیشتری دارد. این دو رویکرد از حیث زمان و دستاورد نیز متفاوت اند: رویکرد مهندسی «زودبازده اما گذرا» و رویکرد فرهنگی «دیربازده اما ماندگار» است. شواهد نشان می دهد که طی یک صد سال گذشته، ایرانیان برای استقرار نظام نوین آموزش و برنامه درسی و جبران عقب افتادگی از پیشرفت های تمدنی مدرن، با توسل به رویکرد مهندسی به تغییرات آموزشی پرداخته اند و از حیث توسعه ظاهری نظام آموزشی، دستاوردهایی قابل توجه کسب کرده اند. اما اینکه دستاوردهای واقعی آن مطلوب باشد، جای تردید است؛ هر چند که زمان مصروف برای تحقق ظواهر، مقبول بوده است!