تشبیه و تنزیه از دید متکلمین مسلمان با تکیه بر فرازهایی از نهج البلاغه

یکی از فروعات مبحث اسماء و صفات الهی، صفات خبری است. صفات خبری از نظر متکلمین، اصطلاحا به صفات الهی که از طریق خبر، یعنی قرآن و حدیث رسیده، اطلاق می شود. گرچه ذکر صفات خبری لزوما به معنای صدور از جانب وحی و یا مفسران معصوم الهی نیست، بلکه این صفات می تواند با مفاد فطری بشر و عقل مستقل، مطابقت داشته باشد. بعد از رحلت پیامبراکرم (ص)، جامعه مسلمین به دلیل تخطی از تفسیرهای معصومین [علیهم السلام] در فهم و گزارش از صفات خبری، چنددسته شدند: 1- تشبیه گرایان: اشاعره، کرامیه و اخباریون؛ که صفات الهی را بدون تاویل می پذیرفتند و دخالت عقل را در آن منع می کردند؛ 2- تشبیه در عین تنزیه: عرفا و بعضی فلاسفه نظیر «ملاصدرا»؛ معتقد بودند چون خداوند ذاتا واحد است، منزه و چون در قالب صفات مخلوقات متجلی می شود، مشبه است؛ 3- تاویل گرایان شیعه و معتزله؛ که معتقد بودند خداوند از همه شوون امکانی و نقصانی منزه است و صفات خبری را تاویل می کردند. همین معنا صحیح است؛ چون این نظریه از طریق وحی بیانی به پیامبر اکرم (ص) رسیده، و از طریق احادیث ایشان و اوصیاء طاهرین اشان به مردم ابلاغ شده است. از آنجاکه نظریه وحدت وجود در تعارض با «تنزیه مطلق حق» است و خود وحدت وجود از نتایج اصالت و تشکیک وجود است، بنابراین ابتدا اصالت وجود، سپس اشتراک معنوی، بعد تشکیک و در آخر وحدت وجود مورد بررسی و نقد قرار می گیرد. در پایان پژوهش نیز خاطر نشان خواهیم داد که نظریات وجودی حکمت متعالیه، در تعارض با «تنزیه مطلق حق» است. سپس پیشنهاد داده شد تا به جای نظریات وجودی ذکرشده، نظامی دیگر جایگزین شود تا بهتر بتواند معنای تنزیه مطلق را که برگرفته از معارف اهل بیت است، تبیین نماید.