جایگاه جلوخان در معماری مسکونی بومی ایران

شهری و روستایی ایران که طی سال های متمادی تا پیش از دوران معاصر در کشور ما شکل گرفته اند و تامل بر الگوهای مختلف خانه ها، می توان عناصری را به عنوان اجزای اصلی و ساختاری بازشناخت. به نظر می رسد با آنکه این معماری در طی سالیان متمادی دستخوش تغییرات گردیده و تکامل یافته است، در اکثر مناطق اجزای اصلی خود را درگذر زمان حفظ نموده است و عناصر ساختاری یکسانی چهره آن را صورت بخشیده اند؛ حیاط، ایوان، مهتابی، هشتی، دالان و صفه نمونه هایی از این اجزا هستند که هر یک نقش های متعددی بر عهده دارند. جنبه ای از این نقش ها به ارتباط و تعامل با دیگر اجزا برمی گردد و برخی دیگر به کارکرد خود عنصر ارتباط دارند. یکی از این عناصر که در بسیاری از بناهای مسکونی (و یا غیر مسکونی) در بافت های شهری و روستایی مشاهده می شود، «جلوخان» می باشد؛ در خانه ها (و نیز در دیگر بناها نظیر مسجد، خانه، کاروانسرا و حتی بازار)، این عنصر معماری نقش های متنوعی در زمینه های رفتاری، روابط اجتماعی، تبیین حریم، تعریف ارتباط بین درون و برون و همچنین احترام به نقش و جایگاه مخاطب بر عهده دارد. متاسفانه امروزه در خانه ها و دیگر بناهای جدید حضور این عنصر تاثیرگذار معماری بومی، حذف و یا کم رنگ گردیده است و یا در برخی مکان ها که به گونه ای شاهد ساخت آن هستیم به علت اشکال در شکل و یا محتوا نتوانسته است نقشی درخور ایفا نماید. این جستار درصدد است با معرفی و شناسایی این عنصر در معماری مسکن بومی ایران، جایگاه آن در بافت کالبدی و نقش آن در رفتار و روابط اجتماعی را مورد بررسی قرار دهد. در این راستا ضمن تعمق در منابع مکتوب، با قیاس و تحلیل مصادیق موجود و برداشت مفاهیم و معانی از دل آن ها، تلاش شده است اشکال، کارکردها و اثرات کیفی این عنصر معماری بر محیط مطالعه گردیده و از این طریق نقش آن مورد بازشناسی قرار گیرد. در این نوشتار جلوخان ها بر اساس وسعت که خود به نوعی تعیین کننده میزان ایفای نقش آنان در ارتباطات اجتماعی است به سه دسته تقسیم شده و اجزا و ویژگی های هر دسته تبیین گردیده اند. در ادامه رسالت جلوخان در خانه ها و جایگاه آن در بافت های مسکونی شهری و روستایی ایران مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. این رسالت در زمینه هایی مانند تعریف رابطه درون و برون و تبیین حریم، نقش در سلسله مراتب و ترتیب و تدرج در دسترسی و دعوت کنندگی، زمینه سازی برای درک بهتر بنا و همچنین فراهم نمودن بستری برای تعاملات اجتماعی می باشد.