معنای حقیقی اختیار

در این مقاله سعی بر آن است که در مورد معنای صحیح اختیار بحث شود و معانی که تا امروز در مورد اختیار مطرح گشته است، نقد و ارزیابی گردد. آنچه معمولا تا به امروز کلام شیعه به طرفداری از اختیار با توجه به اعتقاد به توحید افعالی مطرح کرده چنین است: «انسان مسوول کارهای خود است، اما این خداوند متعال است که او را مسوول کرده است. نه آنچنان که معتزله برای اثبات عدل الهی گفته اند انسان به خود وا نهاده شده و نه آنچنان که اشاعره برای اثبات توحید افعالی گفته اند که کارهای انسان را خداوند اراده می کند و انسان اختیاری از خود ندارد، بلکه خداوند به او قدرت اختیار را داده و به او اجازه داده است که اعمال خود را از طریق تدبر و اختیار خود انجام دهد. به عبارت دیگر، چون اختیار انسان در طول اختیار خداوند است، اعتقاد به اختیار انسان با توحید افعالی ناسازگاری نخواهد داشت.» به نظر می رسد که همه ی آنچه گفته شد در مورد اراده ی انسان صادق است نه اختیار انسان. بسیاری از متفکرین اسلامی بین اراده و اختیار تفاوت قایل شده اند و اراده را اعم از اختیار دانسته اند، اما در مقام توجیه اختیار انسان به گونه ای مشی کرده اند که در مورد اراده صادق است نه اختیار. به عنوان مثال، طرفداران اختیار معتقد شده اند که سرنوشت انسان را اختیار انسان می سازد، در حالی که اثبات می شود آنچه صحیح است این است که سرنوشت انسان را اراده ی انسان می سازد و بین این دو عبارت، تفاوت بسیاری می تواند وجود داشته باشد. در این مقاله سعی شده است که در مورد معنای صحیح اختیار و تفاوت حقیقی آن با اراده به گونه ای بحث شود که از خلط مباحث خودداری شود و به اختیار به عنوان یک صفت کمالی در انسان نظر شود، نه به عنوان یک ویژگی که همه ی انسان ها در هر سطح فعلیت روح از آن برخوردار هستند. به نظر می رسد معنای حدیث معروف «الامور بالتقدیر لا بالتدبیر» تنها با چنین برداشتی از اختیار قابل ادراک است که توضیح آن در متن مقاله خواهد آمد.