بررسی تطبیقی ویژگی های طرح معماری مسجد - مدرسه های دوره قاجار و مدارس دوره صفویه

یکی از بناهای مهم معماری دوره اسلامی ایران، مدارس علوم دینی می باشند که با شکل گیری نظامیه ها در دوره سلجوقی آغاز و با فراز و نشیبهائی تا دوره قاجار نیز ادامه یافت که اوج توجه به احداث مسجد – مدرسه ها در اوایل دوره قاجار و تا زمان تاسیس مدرسه دارالفنون می باشد. تلفیق و ترکیب دو عملکرد مسجد و مدرسه باعث شکل گیری نوآوری ها و خلاقیت های فضایی در معماری اینگونه بناها گشت که حتی در مدارس باشکوه صفوی نیز مشاهده نمی گردد. این مقاله سعی بر آن دارد تا با تحقیق توصیفی - تحلیلی و با مطالعات کتابخانه ای و میدانی، به ارزیابی و بررسی نوآوری ها و تغییرات موجود در طرح کلی مسجد - مدرسه های دوره قاجار در قیاس با مدارس دوره صفویه بپردازد. بدین منظور ده باب از مدارس هر دو دوره برگزیده شده و از لحاظ ویژگی های موجود در طرح کلی بنا مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفته اند. یافته های تحقیق نشان می دهد، مسجد - مدرسه های دوره قاجار چندان پیرو الگوی معماری مشخصی نیستند درحالی که مدارس دوره صفویه عمدتا از الگوی معماری خاص دو ایوانی و چهارایوانی تبعیت می کنند. معماری مسجد – مدرسه های دوره قاجار نسبت به مدارس دوره صفویه دارای پیچیدگی و تنوع فضایی بیشتری می باشند که همین امر باعث کاهش تعداد حجره ها در مدارس دوره قاجار نیز می گردد و از طرفی وجود مهتابی، گنبدخانه های چهارطرف باز و دارای پلان صلیبی شکل باعث گشایش و سبکی فضایی حیاط مسجد – مدرسه ها می باشد. بعلاوه برج ساعت در مسجد – مدرسه های دوره قاجار نشانه تاثیر مغرب زمین و یک نوگرایی غربی می باشد.