بررسی قابلیتهای فضای معماری برای ایجاد بستر پاسخگویی به نیازهای انسان از منظر اسلام

بنا بر نظر پژوهشگران حوزه طراحی محیط، آنچنان که لازم است به مقوله قابلیت های فضای معماری برای پاسخگویی به نیازهای انسان پرداخته نشده است. مقاله حاضر با مد نظر قرار دادن آخرین دستاوردهای پژوهشی پیرامون این موضوع، به دنبال شناخت مدلی جامع و کاربردی از نیازهای انسان و سطوح قابلیت های فضای معماری برای بسترسازی برای اغنای نیازهای او از منظر اسلام است. برای این منظور مروری بر مهمترین دیدگاه های اسلامی پیرامون موضوع انجام گرفت. ابتدا با مقایسه تطبیقی، اطلاعات بهدست آمده درباره نیازهای انسان طبقه بندی شد و با محور قرار دادن تعریف امام علی(ع) از مراتب نفس انسان مدلی از نیازهای انسان در تناظر با مراتب نفس او ارائه گردید. با توجه به یافته ها و با استفاده از روش استنباط و استدلال منطقی، قابلیت های فضای معماری در چهار سطح متناظر با نیازهای چهارگانه انسان(نیازهای مادی، روانی، عقلانی و روحانی) تعریف شد و در مرحله بعد با توجه به آموزه های اسلامی، نمونه هایی از راهبردهای مفهومی و راه کارهای عملی برای ایجاد قابلیتهای چهارگانه در فضای معماری ارائه شده است. سپس برای بررسی قابلیت اجرایی و تحقق پذیری راه کارهای ارائه شده و نقش آنها در خلق آثار معماری ماندگار، دو نمونه از آثار معماری ایران که شایستگی آنها مورد تایید متخصصان حوزه معماری است (خانه زینتالملک شیراز و بروجردی های کاشان) مورد مطالعه قرار گرفت و راهکارهای ارائه شده در آنها بازخوانی شده است. در نهایت براساس دستاوردهای این پژوهش میتوان مطرح نمود که فضای معماری میتواند چهار سطح قابلیت متناظر با نیازهای چهارگانه انسان ایجاد نماید. اما نکته مهم این است که فضای معماری قابلیت دارد نیازهای مادی و روانی انسان را به صورت نسبی تامین نماید، اما تنها میتواند بستری برای تامین نیازهای عقلانی و روحانی او فراهم آورد، زیرا سیر تکامل انسانها امری آگاهانه و اختیاری است.